سوسک سرشاخه خوار رزاسه که به عنوان سوسک شاخک بلند رزاسه نیز شناخته می شود در دهه های گذشته یکی از آفات درجه دو برای درختان میوه سردسیری محسوب میشده ولی در حال حاضر با بروز و تداوم پدیده خشکسالی به یکی از آفات مهم این درختان تبدیل شده است.
مناطق انتشار آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه
آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه در اکثر مناطق کشور پراکنده بوده و خسارت شدیدی به درختان میزبان به خصوص بادام و زردآلو وارد می سازد. به علت مخفی بودن لارو آفت سوسک شاخک بلند رزاسه درون سرشاخه های درختان میزبان شناسایی آن کار راحت و آسانی نیست به همین دلیل ممکن است درختی مورد هجوم این آفت قرا گرفته ولی قابل شناسایی نباشد.
معمولا در مناطقی از کشور که دارای آب و هوای گرم و خشک بوده و نیز باغهایی که در مناطق کم ارتفاع و دشت به صورت پراکنده کاشت شده باشند زیستگاه مناسبی برای فعالیت و گسترش آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه می باشد.
میزبانان آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه
میزبانان این آفت درختان، درختچه ها و بوته های خانواده گلسرخیان شامل بادام ، زردآلو ، سیب ، گلابی ، گیلاس ، به ، هلو ، آلو ، آلبالو ، زالزالک ، نسترن و به ژاپنی می باشد. درختان سنجد ، نارون ، بید ، چنار ، بلوط و گل محمدی نیز به عنوان میزبانهای آفت سوسک شاخک بلند رزاسه ذکر شده اند.
شکل شناسی آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه
این حشره دارای مراحل تخم ، لارو ، پیش شفیرگی ، شفیرگی و حشره کامل است.
- تخم : تخم این آفت به طول 2 – 1/8 میلیمتر ، به رنگ سفید متمایل به زرد است. قسمتی از تخم که روی بافت گیاه چسبیده ، صاف و قسمت آزاد آن برجسته و به شکل ته سنجاق می باشد.
- لارو : لارو آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه استوانه ای شکل ، به رنگ زرد روشن و فاقد پا و دارای حلقه های برجسته است که بر روی آنها چین خوردگی وجود دارد. این حشره دارای 4 سن لاروی است. لارو سن اول به طول 2 تا 3 میلی متر و به رنگ زرد مایل به صورتی است. لارو کامل به طول 3/2 – 3 سانتیمتر به رنگ زرد روشن می باشد. پس از اتمام تغذیه، لارو کوتاه و ضخیم شده و وارد مرحله پیش شفیرگی می شود که معمولا یک هفته طول می کشد و سپس شفیره تشکیل می شود.
- شفیره : شفیره سوسک شاخک بلند رزاسه به طول 3 – 2/5 سانتی متر ، ابتدا زرد رنگ بوده و سپس به رنگ سیاه یا قهوه ای مات تبدیل می شود.
- حشره کامل : سوسک بالغ ماده به رنگ سیاه ، سوسکهای نر این آفت به رنگ قهوه ای مات بوده سوسک نر سرشاخه خوار به طول 3/5 – 2/5 سانتیمتر و دارای شاخکهای طویل بوده که از انتهای بدن آن می گذرد.
چرخه زندگی آفت سوسک شاخک بلند رزاسه
آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت لاروهای سنین بالا در شاخه های قطور و تنه درختان سپری می کند. لاروها فاقد دیاپوز اجباری بوده و در صورت گرم شدن هوا در زمستان فعالیت خود را از سر گرفته و تغذیه خفیفی می نمایند. لاروهای زمستان گذران در بهار سال بعد با گرم شدن هوا فعالیت تغذیه ای خود را با شدت شروع می کنند.
لاروهای آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه پس از تکمیل تغذیه ، کوتاه و ضخیم شده و دوره پیش شفیرگی را طی می کنند که بسته به شرایط محیط 9 – 5 روز طول می کشد. شفیره در انتهای دالان لاروی تشکیل می شود. بسته به اقلیم منطقه طول دوره شفیرگی به طور متوسط 20 – 11 روز می باشد. معمولا شفیرگی در اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا دهه اول خرداد ماه ادامه می یابد.
ظهور حشرات کامل از هفته اول خرداد ماه آغاز می شود و معمولا تا یک ماه ادامه دارد. جفتگیری حشرات نر و ماده بلافاصله پس از خروج آن ها صورت می گیرد. سوسکهای ماده 24 ساعت پس از جفتگیری بر روی سرشاخه ها و شاخه های جوان و در زاویه فوقانی جوانه ها تخمگذاری می کنند. البته ممکن است روی برگها ، پاچوشها و تنه هایی که قطر زیادی ندارند نیز تخمگذاری انجام شود.
تخمها به صورت انفرادی بوده و بندرت در دستجات 2 تایی گذاشته می شود. هر سوسک ماده شاخک بلند به طور متوسط 50 تخم می گذارد. از آنجا که سوسکها به نور خورشید و حرارت گرایش دارند قسمت جنوبی ، شرقی و ناحیه فوقانی تاج درخت بیشتر از سایر قسمت ها مورد توجه آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه قرار گرفته و تخمگذاری در این نقاط بیشتر صورت می گیرد.
علائم خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه
حشره کامل سوسک سرشاخه خوار رزاسه تغذیه بسیار کمی از گرده گلها داشته و در این مورد خسارت زا نمی باشد. خسارت اصلی توسط لارو آفت وارد می شود. لارو پس از خروج از تخم ، از محل اتصال تخم به شاخه وارد نسج درخت شده و تغذیه خود را آغاز می کند.
لارو سن اول سوسک شاخک بلند ابتدا به مدت 20 – 15 روز فعالیت زیر پوستی داشته و چرخشهایی که دارد سبب قطع آوندهای آبکش گردیده به طوری که ابتدا سرشاخه ها رنگ پریده و سپس خشک می شود. با بزرگ شدن جثه ، لارو ها به طرف شاخه های قطورتر پیشروی می کند.
تغذیه لاروها از بافت گیاهی تا شروع سرما ادامه پیدا می کند. در درختان آلوده به آفت ، عملکرد و باردهی به طور چشمگیری کاهش یافته و حتی منجر به توقف باردهی درخت می گردد.
نحوه خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه و سایر آفات چوبخوار درختان از جمله کرم خراط و سوسک سارتا تا حدی با یکدیگر متفاوت می باشد که در قسمت زیر به برخی از موارد مهم تمایز خسارت این آفات اشاره می شود :
الف – معمولا فضولات لاروی سرشاخه خوار رزاسه در دالان ها ایجاد شده انباشته می شود و در شاخه های قطور ، لارو برای تخلیه فضولات ، سوراخی در بدنه دالان ایجاد می نماید. اما لاروهای کرم خراط ، فضولات نارنجی رنگ را از سوراخ ورودی که سوراخ خروجی نیز می باشد به صورت گلوله های کوچک و مدور بیرون می ریزند. این فضولات در پای درختان آلوده جمع می شود.
ب – معمولا از محل ورود لارو سن اول ( لاروهای بسیار کوچک ) سرشاخه خوار رزاسه ، شیره گیاهی خارج شده که در مجاورت هوا سفت و سخت گردیده و شکل فنر یا فتیله ای به خود می گیرد. در کرم خراط صمغ از محل سوراخ خروج فضولات و روی تنه درخت خارج و خشک شده و شکل خاصی به خود نمی گیرد.
ج – برش عرضی دالانهای لاروی سوسک شاخک بلند رزاسه دایره ای شکل است که در مورد کرم خراط نیز به همین شکل می باشد. اما لارو سوسک چوبخوار سارتا داخل چوب تنه ، کانالهای مارپیچی و طولانی به سمت بالا و دور تنه ایجاد می کنند.
د – در شروع آلودگی درخت تبوسیله آفت سرشاخه خوار رزاسه ، ابتدا برگهای سرشاخه پژمرده شده و حالت سبز خشکی در برگها مشاهده شده و به تدریج سرشاخه خشک می شود. اما در سوسک سارتا ، لاروها از زیر پوست تغذیه و آثار خسارت به صورت ترک خوردگی پوست تنه است.
کنترل و مبارزه با آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه
در مبارزه با آفت سوسک سرشاخه خوارر رزاسه استفاده از یک روش برای مبارزه کافی نبوده و تلفیقی از روش ها در قالب مدیریت آفت لازم است.
آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه به درختان تشنه ، ضعیف و رها شده گرایش دارد. در زمینهای شنی که درختان دچار تشنگی می شوند و در باغهایی که آبیاری و کوددهی در آنها به صورت مناسب انجام نشده باشد خسارت آفت بیشتر خواهد بود.
همچنین رعایت فاصله مناسب درختان در هنگام ایجاد باغ جدید نقش بسیار مهمی در پیشگیری از خسارت آفت دارد. زیرا در صورت رعایت فاصله و تراکم مناسب ، درختان کمتر دچار ضعف شده و از شیره گیاهی لازم برخوردار هستند.
به عنوان مثال سوسکها به طرف گلهای گسترده گیاه هویج جلب می شوند که میتوان این حشرات را با دست از روی گلها جمع آوری و منهدم نمود. البته گیاهان تله دیگر مانند پیاز و ازمک نیز مناسب می باشد اما گیاه هویج به دلیل ریشه ذخیره ای عمیق ، گل آذین گسترده و گلهای روشن معطر ، طول عمر زیاد گل آذین و طولانی بودن زمان گلدهی در طبیعت به عنوان بهترین گیاه تله در جلب آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه شناخته می شود.
2 – تنظیم دوره آبیاری و جلوگیری از بروز تنشهای آبی
با آبیاری منظم ، فشار شیره نباتی افزایش یافته و لاروهای نورسته موجود در درخت خفه می شوند. انجام آبیاری بطور نامنظم و به فواصل طولانی نه تنها سبب اختلال در جریان عادی شیره گیاهی شده بلکه جذب مواد غذایی لازم در خاك را نیز مشکل ساخته و نهایتا موجب جلب حشرات چوبخوار می شود.
از کاشت درختان در زمینهای شنی باید خودداری کرد زیرا که ظرفیت نگهداری آب در آنها کم است در نتیجه درختان در طی سال آب کمی دریافت کرده و زودتر ضعیف شده و مورد حمله آفت سوسک شاخک بلند رزاسه قرار می گیرد.
3 – تقویت درخت با کودهای مناسب
یکی از مهمترین نکات برای کنترل آفت سوسک سرشاخه خوار تقویت درختان با کودهای مختلف است. بدین منظور در 2 طرف سایه انداز درخت گودالی به قطر و عمق 0/5 متر ایجاد کرده سپس کودهای زیر را مخلوط و داخل گودال ریخته می شود. البته این مقدار برای سن 15 – 10 سال توصیه شده و برای سن کمتر و یا بیشتر بایستی بر اساس نتیجه آزمایش تجزیه خاک و توصیه کارشناسان خاکشناسی تنظیم گردد :
- کود دامی کاملاً پوسیده 10- 5 کیلوگرم
- سوپر فسفات تریپل 150 گرم
- اوره 300 گرم
- سولفات روی 30 گرم
- سولفات پتاسیم 150 گرم
- سولفات منگنز 30 گرم
علاوه بر این محلول پاشی با کودهای حاوی عناصر میکرو با غلظت 3 در هزار ، 3 نوبت در طول دوره رشدی به فواصل هر 2 هفته توصیه می گردد.
4 – استفاده از روغن دانه چریش جهت کنترل سوسک سرشاخه خوار رزاسه
پاشیدن روغن دانه چریش با غلظت 10 در هزار روی درخت باعث دور کردن حشرات کامل آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه شده و در نتیجه میزان تخمریزی آنها را کاهش می دهد. با توجه به مدت کم حضور حشرات کامل در طبیعت ( اواسط خرداد ماه تا اواسط تیر بسته به منطقه ) عملیات روغن پاشی بایستی در این بازه زمانی صورت گیرد
5 – هرس شاخه های آلوده برای کنترل سوسک شاخک بلند رزاسه
سرشاخه های خسارت دیده از لارو سن یک ( لاروهای خارج شده از تخم ) دارای برگ های پژمرده و رنگ پریده هستند که با خشک شدن آنها بر روی درختان کاملاً مشخص هستند. هرس سرشاخه های تازه آلوده شده و سوزاندن آنها روش مناسبی جهت جلوگیری از نفوذ لارو به شاخه های قطور می باشد.
در این مرحله هرس بسیار آسان است و در مدت کوتاهی انجام می شود و از طرفی خسارت ایجاد شده از طرف لارو نیز کم می باشد. البته بایستی توجه داشت که در صورت شدت خسارت ، عملیات هرس بایستی پس از مشورت با کارشناسان باغبانی و طبق توصیه آنها صورت گیرد.
در درختچه هایی مانند گل محمدی و رز حذف نرک و پاجوش جهت مبارزه با آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه اهمیت خاصی دارد زیرا که محل مناسبی براي تخم ریزی و فعالیت سوسک می باشد. برای حذف پاجوش ها باید آنها را در خلاف جهت رشدشان بیرون کشیده و یا از محل اتصال به پایه قطع کرد
6 – استفاده از دشمنان طبیعی برای مبارزه با سوسک سرشاخه خوار رزاسه
چندین گونه زنبور به عنوان پارازیتوئید آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه شناخته شده اند. از جمله زنبورهای خانواده Torymidae و Chalcididae و Ichneumonidae پارازیتوئید این آفت هستند.
از سایر دشمنان طبیعی آفت سرشاخه خوار رزاسه می توان مورچه ها را نام برد که در از بین بردن تخم و حمله به حشرات کامل سوسک شاخک بلند رزاسه نقش دارند. حشرات کامل موقع خارج شدن از شاخه ها و در حالی که هنوز از تحرك لازم برخوردار نیستند مورد حمله مورچه قرار می گیرند.
7 – استفاده از ارقام مقاوم
تحقیقات انجام شده بر روی برخی ارقام بادام از نظر حساسیت به آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه نشان می دهد که در استان چهار محال و بختیاری رقم بادام مامایی نسبت به سایر ارقام از حساسیت بیشتری نسبت به آفت سوسک سرشاخه خوار رزاسه برخوردار است و خشکیدن سرشاخه ها در این رقم در اثر حمله آفت بیشتر دیده می شود.
بنابراین با توجه به این که از نظر عملکرد و زمان گلدهی بین ارقام بادام مامایی و ربیع اختلاف چندانی وجود ندارد و از طرفی رقم ربیع کمتر به سوسک شاخک بلند رزاسه آلوده می شود در شرایط استان چهار محال و بختیاري، رقم ربیع به عنوان رقم جایگزین معرفی شده است.
منبع : نشریه ترویجی مدیریت سوسک سرشاخه خوار رزاسه نوشته کاظم محمد پور
