روشهای پیشگیری و کنترل بیماری در گیاهان

قرنطینه گیاهان

گاهى با ايجاد پستهای قرنطينه و بازرسى بين مرز دو کشور ، دو استان يا دو منطقه با اجرای مقررات وضع شده مانع از ورود عوامل بيمارى زاى غير بومى به منطقه مورد نظر می گردند. به اين روش پيشگيرى کنترل قانونى بیماری در گیاهان می گويند. 

حساسيت گياهان منطقه اى که تا به حال به بيمارى خاصى مبتلا نشده نسبت به عوامل بيمارى زا بسيار زياد است، زيرا در اين عوامل بی دفاع اند و هنوز مقاومتى در برابر حمله آن عوامل بيمارى زاى خاص به دست نياورده اند. قرنطينه ممکن است در مورد بذر ، نهال ، قلمه و محصولات زراعى و باغى انجام شود. عوامل بيماریزا بيشتر در مورد بيماریهاى ويروسى و قرنطينه نماتدی و گاهى قارچى و باکتريايى صورت می پذيرد.

تقویت گیاهان برای کنترل بیماری در گیاهان

استفاده از کود مناسب ، آبيارى بـه موقع ، دفع علفهاى هـرز و کاشت گياهان در فاصله مناسب و کافى می تواند در کنترل بیماری در گیاهان موثر باشد. این موارد سبب مـی شود تا گياهان در شرايط بهترى رشد کنند و عوامل بيماریزا مقاومت بيشترى به دست آورند. 

براى مثال، استفاده از کودهاى پتاسه براى مقاومت بيشتر پنبه در برابر بيمارى بـوته ميرى توصيه می شود. البته بايد تــوجه داشت کـه گاهى دادن کود اضافى بوته را ترد و شکننده می کند و موجب گسترش بیماری مخصوصا بيماری های قارچى در گياه می شود. براى مثال بايد از مصرف زياد کود ازته در شاليزارهايى که آمادگی ابتلا به بلاست برنج را دارند خودداری کرد.

تناوب و آیش بندی

کشت غيرمداوم يک محصول با استفاده از فرآيند تناوب و آيش می تواند در چرخه عامل بيماریزا اختلال ايجاد کند و باعث کاهش چشمگير بيمارى یا از بين رفتن کامل آن شود. براى مثال خسارت نماتد چغندرقند را با استفاده از آيش و تناوب مناسب میتوان به ميزان قابل توجهى کاهش داد یا با تناوب سه ساله توأم با غلات از بيمارى بوته ميرى پنبه پیشگیری کرد. همچنین آیش بندی زمین به مدت پنج سال در کاهش جمعيت نماتد چغندرقند بسيار مؤثر است.

تنظیم زمان کاشت و برداشت

جلو يا عقب انداختن زمان کاشت میتواند در کنترل بیماری در گیاهان موثر باشد و محصول را از گزند عامل بيماریزا در امان دارد. از جمله، با دير کاشتن سيب زمينى در نواحى سرد و مرطوب بيمارى مرگ ريشه تا اندازه ای کنترل می شود. یا با کاشت در اولين فرصت ممکن میتوان خسارت نماتد چغندرقند و بلاست برنج را کاهش داد.

همچنين با تغيير تاريخ برداشت برخى از محصولات نيز می توان خسارت بيمارى را کاهش داد. مثلا در بيمارى سفيدک يونجه توصيه مى شود چين هاى بهاره یونجه زودتر انجام گردد تا کانون آلودگى از زمين خارج شود يا در بيمارى لکه آجرى برگ يونجه برداشت محصول پس از پيدايش اولين لکه بر روى گياه انجام شود.

دفع علفهای هرز موثر در کنترل بیماری در گیاهان

علفهاى هرز ، محلى مناسب براى گذراندن چرخه زندگی برخی از عوامل بیماری زا به شمار مى روند. با حذف علفهاى هرز مى توان اين کانونهاى آلوده را از بين برد. از آنجايى که علفهاى هرز گاهى پس از برداشت محصول نيز در مزرعه يا باغ باقى مى مانند مى توانند محلى براى زمستان گذرانى و بقاى عامل بيمارى زا باشند. براى مثال دفع علفهاى هرز در بيمارى سفيدک چغندرقند و بيمارى ويروسى موزائيک گوجه فرنگى در جلوگيرى از گسترش بيمارى حائز اهميت است.

حذف کانون های آلوده به منظور کنترل بیماری در گیاهان

حذف کانونهاى آلوده و مبارزه با آفات گیاهی علاوه بر اين که يک روش پيشگيرى از آلودگى جديد است یک روش کنترل بیماری در گیاهان نيز هست. هرس شاخه هاى آلوده در بيمارى سفيدک مو ، جمع آورى و سوزاندن برگها و ميوه هاى پاى درخت و هرس شاخه هاى آلوده در بيمارى لکه سياه سيب و آتشک گلابى ، از بين بردن کل بوته هاى آلوده باقی مانده از کشت سال قبل در بيمارى بلاست برنج و بيمارى هاى ويروسى مثل ويروس موزائيک گوجه فرنگى و از بين بردن قسمتهاى آلوده گیاه در مورد عامل بيمارى زاىِ سس و گل جاليز، نمونه هايى است که با حذف آلودگی مخصوصا در اوايل رشد بيمارى، مى توان از گسترش آن کاست.

استفاده از ارقام مقاوم در کنترل بیماری در گیاهان

کاشت ارقام يا واريته هاى مقاوم در برابر عوامل بيمارى زا ، يکى از راهکارهاى مهم جلوگيرى از ايجاد بيمارى است. براى مثال گونه مقاوم پنبه در برابر بيمارى بوته ميرى به نام رقم « ساحل » توسط مؤسسه اصلاح بذر و نهال کشور در اختیار پنبه کاران منطقه گرگان و گنبد قرار داده شده که بهترين راه پيشگيرى از بيمارى بوته ميرى پنبه است.

همچنين واريته هاى مقاوم گندم ، در برابر بيمارى زنگ و بذر یونجه اصلاح شده در برابر بیماری لکه آجرى و ارقام مقاوم برنج در برابر بيمارى بلاست يا ارقام مقاوم کدوئيان در برابر بيمارى ويروسى موزائيک گوجه فرنگى از نمونه هاى ديگر استفاده از ارقام مقاوم در برابر بيمارىهاى گياهى در کشور ماست. کاشت نهالهايى از واريته هاى مقاوم در برابر بيمارى لکه سیاه سیب و آتشک گلابی جهت پيشگيرى از اين بيمارى ها، نيز توصيه مى شود.

ضدعفونی خاک برای کنترل بیماری در گیاهان

يکى از روشهاى فيزيکى پيشگيرى و کنترل بيمارى ها در گياهان ضد عفونى خاک است که قبل از کاشت بذر انجام مى گيرد. این کار به کمک اشعه خورشید و حرارت امکانپذير است. براى ضدعفونى خاک جهت از بين بردن عوامل بيمارى زا آن را در معرض تابش اشعه خورشید قرار دهید و برای گرم شدن بيشتر خاک يک يا چند لايه نايلون روى آن بکشيد. که به اين روش آفتابدهی خاک يا سولاريزاسيون می گویند.

براى استريل کردن خاک مى توانيد از دستگاه ضدعفونى کننده به کمک بخار استفاده کنيد. در اين حالت موقعى خاک استريل می شود که آن را حداقل ۳۰ دقيقه در دماى بيش از ۸۲ درجه سانتى گراد قرار دهيد. در اين دما تمامى نماتدهاى خاک از بين خواهند رفت.

ضدعفونی بذر به منظور کنترل بیماری در گیاهان

از آب داغ براى استريل کردن بذر و گاهى پيازها و نهال ها استفاده مى شود. اندام هاى گياهى در مواقع خواب مى توانند حرارتى بيشتر از حرارتى که عامل بيمارى زا مى تواند زنده بماند را تحمل کنند.

همچنين ضدعفونى بذر با سموم شيميايى از روش هاى متداولى است که چگونگى آن در بخش کنترل شيميايى توضيح داده خواهد شد. گاهى به جاى ضدعفونى بذر از عمل بوجارى استفاده مى شود و بذور پاک و عارى از عوامل بيمارى زا کشت مى گردد. اين عمل جهت پيشگيرى از ابتلاى محصول به گياهان انگلى، نظير سس و گل جاليز انجام مى شود.

کنترل شیمیایی

عمومی ترين راه مبارزه با بيمارى هاى گياهى، استفاده از سموم شيميايى است که می بايست به عنوان آخرين روش کنترل بیماری ها در گیاهان مورد استفاده قرار گيرد. سموم شيميايى به نام هاى قارچ کش ها ، نماتدکش ها ، باکترى کش ها و غيره به بازار عرضه شده اند.

در سم پاشىِ شاخ و برگ درختان استفاده از قارچ کشها يا باکتری کشها به صورت محلول اثرشان بيشتر از مواقعى است که به صورت گردپاشى استفاده شوند. البته گردپاشى در مواقع بارندگى بر محلول پاشى ترجيح دارد. سمومى که براى سم پاشى شاخ و برگ گياهان مورد استفاده قرار مى گيرند عبارت اند از : سموم معدنی مانند ترکيبات سموم مسى ، گوگردى ، قارچ کش هاى آلی و آنتى بيوتيک ها.

اين سموم به نام هاى مختلف در بازار وجود دارند. براى ضد عفونى خاک مى توانيد از سموم تدخينى مثل متيل برومايد ، واپام (متام سديم) و غير آنها استفاده نماييد. براى ضدعفونى بذر ، پياز و قلمه مى توانيد از سمومی مانند ويتاواکس ، ويتاواکس تيرام و مانکوزب استفاده کنيد.

الف – استفاده از قارچ کش ها در کنترل بیماری در گیاهان

قارچ کش ها آن دسته از عناصر يا مواد شيميايى هستند که براى مبارزه عليه قارچ هاى انگل به کار مى روند. محلول بُردو اولين قارچ کشى است که در دنيا از مخلوط سولفات مس ، آهک و آب ساخته شد و از اين ترکيب براى کنترل بيمارى سفيدک داخلی مو استفاده گرديد.

همچنين از گوگرد که آن نيز مانند محلول بردو جزِء سموم معدنى است براى از بين بردن سفيدک های حقيقی استفاده شد که در حال حاضر نيز از اين دو ترکيب استفاده مى شود. پس از ترکيبات معدنى ترکيبات آلى قارچ کش وارد بازار شدند.

قارچ کش ها ضمن کنترل بيماری در گیاهان ممکن است اثرات سويی روی ميزبان داشته باشند بنابراين مصرف آن ها فقط با توصيه کارشناسان امکان پذير می باشد. قارچ کش هايى که بر اندام هوايى گياه پاشيده مى شوند به چهار گروه تقسيم مى گردند:

• گروه اول آنهايى هستند که از راه تماس ميسيليوم قارچها را در سطح گياه از بين مى برند (قارچ کش تماسى).
• گروه دوم محافظ یا جلوگيرنده اند که قبل از مستقر شدن اسپور قارچ ها، در سطح گياه پاشيده مى شوند (قارچ کش هاى پوششى محافظ). اين دو گروه قارچ کش در سطح گياه قرار مى گيرند و قبل از ورود قارچ به داخل گياه آن را از بين مى برند. اين قارچ کش ها حالت پيشگيرى دارند. اما دو گروه ديگر قارچ کش ها حالت معالج يا درمان کننده دارند و پس از ورود قارچ به داخل گياه از آنها استفاده مى شود.
• گروه سوم قارچ کش ها حالت سيستميک دارند يعنى وارد شيره گياهى مى شوند و قارچ هايى را که در بين بافت ها قرار دارند از بين مى برند.
• گروه چهارم حالت ريشه کن کننده دارند و بافت آلودهٔ گياه را نابود مى کنند.

قارچ کش ها را به روش های مختلف تقسيم بندی می نمايند. مثلاً قارچ کش ها را بر اساس ساختمان شيميايی به معدنی و آلی تقسيم می کنند و براساس طرز عمل به قارچ کش های محافظتی و معالجه کننده تقسيم می شوند. همچنين براساس ورود به داخل آوندها ، قارچ کش ها را به دو گروه سيستميک و تماسی تقسيم بندی می نمايند.

ب – استفاده از باکتری کشها در کنترل بیماری در گیاهان

استفاده از باکتری کشها در ضدعفونی بذرها به منظور کنترل بیماری در گیاهان نیز می تواند موثر باشد. ضدعفونى بذر با محلول يک در هزار هيپوکلريد سديم باکتری هاى سطحى را از بين می برد. براى سمپاشىِ شاخ و برگهاى مبتلا به بيمارى باکتريايى ترکيبات مسى مانند اکسى کلرور مس و محلول بردو کاربرد دارد. يا از زيِنب براى سم پاشى شاخ و برگ هاى جوانى که به ترکيبات مسى حساس اند استفاده می شود.

براى مبارزه با باکترى هاى بيمارى زا در گياهان از مواد آنتى بيوتيک نيز استفاده مى گردد. برخى از آنتى بيوتيک ها جذب گياه مى شوند و به طور سيستميک عمل مى کنند. مهم ترين آنها که در کشاورزى مصرف مى شوند استرپتومايسين و ترامايسين هستند.

ج – نماتدکشها

سموم نماتدکش عموماً جهت ضدعفونى خاک قبل از کاشت محصول به کار می روند از جمله نماتدکش ها نماگون و راگبى است. البته استفاده از سموم نماتدکش به علت گرانى مخصوصاً در زراعت هاى بزرگ مقرون به صرفه نيست و فقط در زراعت هاى کوچک با مشورت کارشناسان مربوطه انجام مى شود.

روش هاى استفاده از سموم شيميايى

کاربرد سموم شيميايى در جهت کنترل بیماری در گیاهان به عوامل مختلف از جمله نوع بيمارى، محل هاى استقرار عامل بيمارى و اقتصادى بودن بستگى دارد. سموم شيميايى به صورتهاى ضدعفونى کردن بذر ، محلول پاشى ، گردپاشى ، ضدعفونى خاک ، محلول ريزى در خاک ، فرو بردن اندام گياهى در محلول سم استفاده مى شوند که در زير به اختصار شرح داده مى شوند :

1 – ضدعفونى کردن بذور و اندامهاى گياهى

ضدعفونى کردن بذور يا اندام هاى گياهى به صورت گردپاشى يا محلول با استفاده از سموم مناسب سبب مرگ يا غيرفعال شدن عامل بيماریزا در آنها می گردد.

ضدعفونى کردن بذور براى مبارزه با بيمارى هاى سبزى و صيفى از جمله بيمارى لکه زاويه اى برگ خيار و همچنين عليه سياهک غلات و بلاست برنج از مؤثرترين و اقتصادى ترين روشهاست. براى ضدعفونى بذور می توان از سموم ويتاواکس ، تيرام و کاپتان به نسبت دو در هزار استفاده نمود.

2 – محلولپاشی ( سمپاشی )

پاشيدن محلولهاى سمى در روى اندام هاى هوايى گياهان از معمولى ترين روش کاربرد قارچ کش ها به منظور کنترل بیماری در گیاهان و مبارزه با بيمارى هاى گياهى است. استفاده از قارچ کش مؤثر به ميزان مناسب و در زمان معين ، به گونه اى که محلول سم به طور يک نواخت در تمام قسمت هاى گياه پاشيده شود سبب بهتر شدن اثر قارچ کش مى گردد. 

براى مثال، حداقل سه نوبت سم پاشى با قارچ کش مناسب در مورد بيمارى لکه سياه سيب ضرورى است. بار اول ، قبل از باز شدن غنچه هاى گل ؛ بار دوم پس از ريزش گلبرگ ها و بار سوم ۱۰ روز پس از سم پاشى نوبت دوم.

همچنين سمپاشى با مشاهدهٔ اولين علائم بيمارى بلاست برنج توصيه مى شود. در مورد بيمارى هاى باکتريايى همچون آتشک گلابى و لکه زاویه اى برگ خيار استفاده از سموم باکترى کش یا ترکيبات مسى به صورت محلول پاشى سفارش شده است.

3 – گردپاشی به منظور کنترل بیماری در گیاهان

بعضى از باغداران گردپاشى را به دليل راحتى کار و سبکى آن بر محلول پاشى ترجيح مى دهند. ولى به علت گرانى سموم آن و پخش آن از طريق باد به اطراف همچنين داشتن خطرات احتمالى و پوشش ضعيف سم در روى گياه امروزه کاربرد کمترى دارد.

4 – فرو بردن يا خيساندن اندام گياه در محلول سم

براى اين منظور محلول سم با غلظت مناسب در سطل، تشت يا بشکه تهيه می شود و معمولاً نشا يا ساير اندامهاى گياه مانند غده هاى سيب زمينى و غيره را قبل از عمل کاشت در آنها فرو مى برند و سپس اقدام به کشت مى کنند. اين عمل باعث مى شود از آنها عليه عوامل بيمارى زا محافظت گردد.

5 – محلولپاشى در خاک به منظور کنترل بیماری در گیاهان

محلول پاشى در خاک، معمولاً بعد از سبز شدن بذر يا بعد از عمل کاشت، با استفاده از سموم مؤثر و معمولاً عليه بيمارى هاى مرگ گياهچه، پوسيدگى ريشه و طوقه انجام مى شود.

6 – کاربرد سموم در جوى آب (جويچه)

گاهى براى مبارزه با بيمارى هاى خاک زى، که به اندام زيرزمينى گياه حمله می کنند، قارچکشها را به مقدار مناسب به صورت گرانول يا محلول در جوى آب مى ريزند و به کمک جريان آب در انهار سموم را به پاى بوته ها مى رسانند.

7 – استفاده از سموم تدخينى (گازى شکل)

سموم تدخينى را به منظور مبارزه با عوامل بيماری زاى خاکزی به خاک مى افزايند و يا در داخل خاک تزريق مى کنند. اين گونه سموم بايد ۲ تا ۳ هفته قبل از کاشت مصرف شوند. از اين سموم مى توان متيل برومايد ، کلروپيکرين ، متام سديم (واپام) را نام برد. گروه ديگرى از سمومى که در خاک عليه نماتدها استفاده مى شوند و جزِء ترکيبات کاربامات ها و ارگانوفسفره ها هستند خاصيت حشره کشى نيز دارند.

8 – استفاده از سموم جهت کنترل بيماریهاى بعد از برداشت

استفاده از مواد شيميايى براى کنترل بيمارى در گیاهان بعد از برداشت به علت اين که ممکن است اثرات منفى سم يا مواد شيميايى روى محصولات باقى بمانند پيچيده تر است. در سالهاى اخير چند نوع قارچ کش براى مبارزه با بيمارى هاى انبارى معرفى شده اند که به صورت محلول رقيق به کار مى روند.

معمولاً ميوه ها و سبزى ها را قبل از انبار کردن در اين قارچ کش ها فرو مى برند. بعضى از مواد مانند گوگرد، که در انبار تصعيد مى گردند، به صورت پودر يا کريستال مصرف مى شود. گاهى کاغذهاى آغشته به مواد شيميايى را به دور ميوه ها مى پيچند.

از بين ترکيباتى که براى مبارزه با بيمارى انبارى به ويژه بيمارى مرکبات بعد از برداشت بصورت تجارى مصرف می شوند می توان به بوراکس و کربنات سديم اشاره کرد. برخى از مواد ديگر از جمله کاپتان بيشتر براى مبارزه با پوسيدگیهاى انبارى ميوه هاى هسته دار و دانه دار مانند هلو ، گيلاس ، سيب و گلابى و همچنين موز ، انگور ، توت فرنگى ، جاليز و غير آنها کاربرد دارند.