گل گاوزبان یکی از گیاهان پر مصرف و شناخته شده در بین مردم ایران می باشد. از قدیم الایام کاشت گل گاوزبان در ایران رونق داشته است. کاشت گل گاوزبان به صورت کاشت در زمین اصلی و نشاکاری قابل انجام است. همچنین می توان این گیاه را در منزل در گلدان یا باغچه نیز کشت کرد.
در مقالات قبل با نحوه کاشت تعدادی از گیاهان دارویی مانند عناب ، سیر ، زنجبیل آشنا شده ایم در این مقاله با نحوه کاشت گل گاو زبان و چگونگی آبیاری و کوددهی آن آشنا می شویم.
مناطق عمده کاشت گل گاوزبان
بیشترین سطح زیر کاشت گل گاوزبان در ایران که اکثرا به صورت دیم کاشته می شود مربوط به استانهای شمالی کشور می باشد. باکیفیت ترین گل گاوزبان ایران نیز مربوط به استان قزوین و بخش الموت است.
این گیاه در ایران و قفقاز انتشار دارد. در منطقه وسیعی از نواحی شمال ایران ، گیلان و مازندران و گلستان ، ارتفاعات کندوان ، کلار دشت ، ارتفاعات چالوس ، بین منجیل و رستم آباد در راه رشت ، جنگل گلستان و نواحی شمال غرب ایران ، بین اردبیل تا آستارا به صورت خودرو می روید.
پراکنش جغرافیایی این گیاه از ارتفاع 1000 متری تا 3000 متر است. این گیاه مقاوم به خشکی است و در اکثر مناطق خشک و نیمه خشک و در خاک های سبک رشد خوبی دارد. امکان کاشت گل گاوزبان به صورت دیم در مناطقی با بارندگی بیش از 300 میلی متر و با پراکنش خوب وجود دارد.
مشخصات گیاه شناسی گل گاوزبان
گل گاوزبان گیاهی دو یا چند ساله به ارتفاع تقریبی 80 – 40 سانتی متر و ساقه گل دهنده 80 – 60 سانتی متری است. این گیاه دارای کرک های نسبتا نرم است که بر روی برگها به حالت خوابیده و در سایر قسمت ها به صورت افراشته است.
ساقه گیاه تا حدودی ساده و خمیده به سمت بالا است. برگ های قاعده ای به طول حدود 20 سانتی متر و عرض 5 سانتی متر به صورت سر نیزه ای و در قسمت دمبرگ باریک شده و نوک تیزاند. گل آذین با گل های قیفی شکل به رنگ قرمز ارغوانی به طول 25 تا 40 میلی متر است.
در هر سنبله تعداد زیادی گل وجود دارد که به تدریج از پایین به بالا باز می شوند و این گل ها از نظر دارویی مهم هستند. جام ها به رنگ بنفش تا ارغوانی که دارای قسمت لوله ای است و به تدریج به طرف بالا شیپوری شکل می شود. این جام ها بعد از خشک شدن به رنگ آبی تا بنفش در می آیند. فصل گل دهی گیاه از آغاز اردیبهشت تا اواخر مرداد است.
میوه ها ، فندقه با سطح ناهموار است. در هر جام گل 2 تا 4 عدد میوه وجود دارد که پس از خشک شدن به رنگ آبی یا بنفش در می آیند. ریشه اصلی گیاه طویل و چوبی است که در گیاهان چند ساله به قطر بیش از 10 سانتی متر می رسد.
وزن خشک هر بوته گل گاوزبان در پایان سال سوم حدود 650 گرم و وزن هزار دانه 9 تا 12 گرم است. به طور کلی شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب که در طول بهار و تابستان دارای باران های متناوب هستند، برای کاشت گیاه گل گاوزبان مناسب است. فصل گل دهی گیاه از آغاز اردیبهشت تا اواخر مرداد است.
گاو زبان گیاهی است چند ساله و داراي ریشه هاي نیمه غده ای که به طور عمودی تا عمق 50 سانتی متر در خاک فرورفته است و به علت داشتن ریشه ها اصلی و فرعی در اعماق خاک مقاومت آن در برابر خشکی خاك زیاد است. برگ های آن زبانه ای و پوشیده از خارهای ظریفی است که به آن حالت خشن می دهد و به همین علت به گاوزبان معروف است.
نیازهای گل گاوزبان
گل گاوزبان برای رشد به هوای خنک ، آفتاب فراوان برای گلدهی ، آب شیرین و ارتفاع مناسب از سطح دریا احتیاج دارد ( معمولا ارتفاع بالای هزار متر از سطح دریا ) کاشت گل گاوزبان در دشتهای به علت گرمای هوا در تابستانها و ارتفاع کم از سطح دریا در فصول گرم سال با مشکل مواجه شده و درصدی از آنها خشک می شوند. ولی در مناطق کوهپایه ای با توجه به ارتفاع بیشتر و خنکای هوا در تابستان با موفقیت همراه می باشد.
برای کاشت گل گاوزبان به آب شیرین و خاکی با بافت متوسط و دارای مواد غذایی فراوان نیاز داریم. نور فراوان و روزهای آفتابی در فصل گلدهی این گیاه باعث رشد بهتر گلها و درشت تر و با کیفیت تر شدن آنها شده و بازار پسندی گلها را افزایش می دهد.
خاک مناسب کاشت گل گاوزبان
گل گاوزبان در هر خاکی قابل رویش است ولی خاک با بافت متوسط ( بافت لومی ) نسبتاً غنی و مرطوب با زهکشی خوب و داراي مواد آلی برای تولید آن مناسب تر است. در اراضی کم بازده با کاشت گل گاوزبان علاوه بر افزایش درآمد از فرسایش خاک نیز جلوگیری می شود.
گل گاوزبان به شوری خاک مقاومت متوسط دارد. در آزمایشی که در مورد تاثیر سطح شوری بر جوانه زنی بذر این گیاه انجام شده مشخص گردید که بذرها تا 100 میلی مول شوری (کلرید سدیم) را تحمل نموده و 50 درصد بذرها قادر به جوانه زنی هستند.
کاشت گل گاوزبان در خاك هایی با محدوده pH بین 8 – 4/5 امکان پذیر می باشد ولی مناسبترین pH برای رشد این گیاه 6/5 است. گیاه گل گاوزبان تا حدي به شوری آب مقاوم است و پتانسیل بالایی در جذب عناصر سدیم و کلر دارد. در نتیجه، برای اصلاح خاك های شور و قلیایی استفاده می شود.
عملیات آماده سازی زمین قبل از کاشت گل گاوزبان
به دلیل اینکه گیاه گاو زبان چند سال متوالی در زمین باقی می ماند عملیات آماده سازی زمین باید دقیق و با حساسیت انجام شود. برای این امر در پاییز به هر هکتار از زمین مقدار 15 تا 20 تن کود دامی کاملا پوسیده به زمین اضافه کرده و زمین را شخم و دیسک زده و سپس صاف می کنند.
در کاشت گل گاوزبان 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار کود اکسید فسفر و 60 کیلوگرم نیتروژن به شکل اوره استفاده می شود. تمام کود فسفره قبل از کاشت استفاده می شود ولی نصف نیتروژن قبل از کاشت و نصف دیگر به صورت سرك یک ماه پس از کاشت به صورت ردیفی در داخل شیارها ریخته شده و با خاك پوشانده می شود.
کاشت گل گاوزبان هم به صورت کرتی و هم به صورت نواری امکانپذیر است. در صورتی که بخواهیم از روشهای آبیاری نوین مثل آبیاری قطره ای استفاده کنیم بهتر است از روش کشت نواری استفاده کنیم در هر دو صورت کشت نواری و کرتی بوته ها به فاصله 50 * 50 کاشته می شود.
کاشت گل گاوزبان
بذرهای گل گاوزبان به دلیل اینکه رشد اولیه کندی دارند بهتر است ابتدا به صورت خزانه در محوطه کوچکی کاشته شده و بعد از رشد و آماده شدن به زمین اصلی منتقل شوند. اگر از خزانه گرم استفاده شود آبان ماه بهترین زمان کاشت بذر گل گاوزبان در خزانه است و نشاء حاصل از آن را می توان در اواسط تا اواخر اسفند به زمین اصلی منتقل کرد. در این روش کاشت بوته ها در اواخر خرداد به گل خواهند نشست.
در صورتی که از خزانه سرد استفاده شود کاشت بذر گل گاوزبان در تیرماه انجام شده و در اواسط تا اواخر اسفند نشاها به زمین اصلی منتقل می شوند.
کاشت مستقیم بذر گل گاوزبان در زمین اصلی در فصل های پائیز و بهار امکانپذیر است. چنانچه منطقه دارای زمستان معتدل باشد انجام عملیات کاشت بذرها را می توان در پاییز از اوایل مهر تا اواخر آبان انجام داد که در این صورت گیاهان سبز شده در اردیبهشت ماه سال بعد به گل می روند.
کشت مستقیم در مناطق سرد اواسط بهمن تا اواسط اسفند است. در این حالت برای هر هکتار 3 تا 4 کیلو بذر نیاز است. عمق کاشت بذرها 3 تا 6 سانتی متر و فاصله بین ردیف ها 40 تا 70 سانتی متر است.
پرورش دهندگان پس از 5 تا 7 سال مزارع گل گاوزبان را شخم زده و بذور ریخته شده دوباره سبز می شوند که بهتر است براي کاهش خسارت بیماري ها و علف هاي هرز از تناوب استفاده شده و گیاه دیگری به مدت یک یا دو سال کشت شود.
کاشت گل گاوزبان به صورت دیم در مناطقی با بارندگی بیش از 300 میلی متر و پراکنش خوب نیز میسر است. مقدار بذر لازم برای کشت این گیاه به میزان 10 تا 15 کیلوگرم در هکتار است. شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب که در طول بهار و تابستان دارای باران های متناوب می باشند براي کشت دیم مفید است.
آبیاری پس از کاشت گل گاوزبان
گل گاوزبان تقریبا نیاز آبی متوسط و در مناطق گرمتر نیاز آبی بالایی دارد. اولین آبیاری بلافاصله بعد از کاشت نشاء گل گاوزبان در زمین اصلی صورت می گیرد و بعد از آن به صورت مرتب هر پنج تا هفت روز یک مرتبه نیاز به آبیاری دارد که البته این نیاز آبی در فصل پاییز و زمستان به دو هفته یک بار کاهش می یابد. بیشترین نیاز آبی گیاه در فصل بهار است که فصل گل دهی و برداشت محصول می باشد.
کوددهی پس از کاشت گل گاوزبان
گل گاوزبان گیاهی چند ساله است. بنابراین علاوه بر کود دامی پوسیده که قبل از کاشت گل گاوزبان و در هنگام آماده سازی به زمین اضافه می شود هر ساله در فصل پاییز نیاز به اضافه کردن 5 تن کود دامی در پای بوته ها دارد.
همچنین می توان مقدار 30 کیلوگرم کود پتاس همراه با کود دامی در زمین پخش کرد که کمک زیادی به گل انگیزی بیشتر گیاه در بهار خواهد کرد. پخش کردن مقدار 30 کیلوگرم در هکتار کود اوره در اوایل تا اواسط اسفند البته به شرط آنکه دمای هوا به مقدار مناسب گرم شده باشد و خطر سرما زدگی رفع شده باشد به صورت سرک کمک شایانی به افزایش رشد رویشی و قوی تر شدن گیاه خواهد کرد.
مبارزه با علف های هرز
با توجه به فاصله زیاد کاشت بوته های گل گاوزبان در سال های اول و دوم ، وجین علف های هرز در 2 نوبت و در سال های بعد یک بار ضروری است. پس از برداشت گل های هر شاخه می توان آنها را هرس نمود که این عمل نیز سبب پرشدن بوته ها می شود. ضروري است که از سال سوم به بعد در اوایل بهار با گاوآهن پنجه غازي ضمن مبارزه با علف هاي هرز به پاي بوته ها خاك دهی انجام شود.
برداشت
گل گاوزبان از ابتدای اردیبهشت به گل می نشیند و در مناطق مرتفع با یک ماه تاخیر یعنی در خرداد ماه می باشد. دوره گل دهی معمولا یک ماه به طول می انجامد و گلها دو روز بعد از باز شدن خشک شده و توسط باد از گیاه جدا شده و بر روی زمین می ریزند، بنابراین لازم است قبل از خشک شدن گلها نسبت به برداشت اقدام نمود. برای این منظور هر روز در هنگام صبح باید نسبت به چیدن گلها اقدام شود.
عمل گل چینی به مدت یک ماه ادامه دارد. در حال حاضر عمل گل چینی صرفا به صورت دستی و با کارگر انجام می گیرد و هر کارگر در طول روز به طور متوسط قادر به چیدن ده کیلوگرم گل تازه می باشد که از این مقدار حدود یک کیلوگرم گل خشک به دست خواهد آمد.
به دلیل اینکه گلهای چیده شده حدود 90 درصد رطوبت دارند لازم است گلها در سبدهای پلاستیکی چیده شوند و بلافاصله پس از چیده شدن در مکانی سایه و تمیز به ارتفاع 3 تا 5 سانتی متر پخش شود تا خشک شوند. در روز اول هر سه ساعت یک بار و بعد از آن هر روز دو بار باید گلها زیر و رو شوند تا از کپک زدگی آنها جلوگیری شود. بعد از خشک شدن کامل گلها باید آنها را در گونی های نخی ریخته و به بازار عرضه کرد.
در کاشت گل گاوزبان ایرانی فقط گل برداشت می شود. در سال اول گیاه به صورت رزت بوده و از سال دوم گل می دهد که تا 5 الی 7 سال رشد و نمو گیاه می تواند ادامه داشته باشد. بیشترین بازده این گیاه در سال هاي چهارم و پنجم رشد آن است که بیشترین میزان گل را تولید می کند.
باید به این نکته توجه داشت که به علت وجود شهد زیاد در گل هاي این گیاه باید مواظب مورچه ها بود. چون شهد این گیاه جاذب مورچه ها است. میزان عملکرد در شرایط آبیاري کافی حدود 3000 تا 6000 کیلوگرم گل تازه است که از این میزان حدود 300 تا 600 کیلوگرم گل خشک بدست می آید. گل هاي تازه به رنگ ارغوانی هستند و در صورتی که در شرایط مطلوب خشک شوند به رنگ بنفش در خواهند آمد.
