کاشت و داشت گیاه آویشن

گیاه آویشن از زمانهای گذشته یکی از گیاهان دارویی مورد استفاده در بین ما ایرانیان بوده است. این گیاه دارای مصارف دارویی ، ادویه ای و بهداشتی زیادی است. در این مقاله ابتدا با خصوصیات گیاهشناسی آویشن سپس با شرایط آب و هوایی، خاک مناسب و نحوه کاشت آویشن و در انتها با چگونگی برداشت این گیاه آشنا خواهیم شد.

گیاه آویشن

به علت اثرات باکتری کشی و قارچ کشی گیاه آویشن نام این گیاه از قرن شانزدهم در بیشتر کتاب های داروشناسی ذکر شده است. روغن فرار آن نیز به علت خصوصیات گندزدایی در طب نوین ارزش زیادی دارد. عصاره الکلی این گیاه نیز اثرات گندزدایی و خلط آوری دارد و به همین دلیل این ماده یکی از اجزا اصلی تشکیل دهنده داروهای ضد سرفه و ترکیب های جالینوسی است.

در صنایع آرایشی به صورت گسترده ای از روغن فرار این گیاه استفاده می گردد. علاوه بر مصرف دارویی بوته خشک آویشن دارای طعم مطبوع است. از این گیاه به عنوان چاشنی در تهیه ترشی و خیار شور استفاده می شود. آویشن در برخی کشورها یک گیاه بسیار مطبوع برای تولید فراورده های گوشتی است.

کاشت گیاه آویشن در بیشتر کشورهای اروپایی از جمله فرانسه ، اسپانیا ، پرتغال و یونان و نیز در غرب ایالات متحده آمریکا صورت می گیرد. در ایران این گیاه در استانهای خراسان ، آذربایجان شرقی ، مرکزی ، لرستان ، برازجان ، کویر مرکزی ایران و ترکمن صحرا به میزان زیاد یافت می شود.

خصوصیات گیاه شناسی آویشن

آویشن یک گیاه شبه درختچه ای چند ساله متعلق به تیره نعناعیان است. گونه بسیار با ارزش آویشن در همه مناطق اروپا به صورت طبیعی رشد نمی کند و تنها بومی قسمت جنوبی اروپا ( مدیترانه ) است. آویشن دارای یک ریشه اصلی چوبی بسیار منشعب می باشد. ساقه که دارای طول 50 – 20 سانتی متر تا اندازه ای خشبی ، افراشته و در قسمت پایینی منشعب می باشد. 

شاخه ها و برگ های آویشن پوشیده از پرزهای ریز خاکستری است. برگ های متقابل ، کوچک و نیزه ای شکل هستند. گل آذین که از تعدادی گل های کاذب تشکیل شده یک سنبله معلق بر روی پایه می باشد. دو نوع گل در آویشن رشد می کنند گل های کوچکتر ، گل های ماده بوده اما گل های بزرگتر دو جنسی هستند.

جام گل به رنگ ارغوانی یا صورتی مایل به قرمز است. گل ها از سال دوم رویش در اواسط اردیبهشت ظاهر می شوند. میوه آویشن یک هستک به طول یک میلی متر و به رنگ قهوه ای تیره است. داخل میوه چهار بذر به رنگ قهوه ای تیره وجود دارد. بذرها بسیار کوچک اند و وزن هر هزار دانه بذر 28 – 25 گرم است.

تمامی گیاه دارای بوی مطبوع خاص است. بوته غیر خشبی آن حاوی 2/5 – 1 درصد روغن فرار 10 – 8 درصد تانن ها ، ترکیب های تلخ ، فلاوون ها و ساپونین ها می باشد. تاکنون 36 نوع ترکیب روغن فرار آویشن شناخته شده است. وجود مقدار زیادی روغن فرار در افزایش کاشت و داشت گیاه آویشن موثر است.

تیمول ( 25 – 20% ) مهم ترین ترکیب روغن فرار گیاه آویشن است که بوی خاص گیاه مربوط به این ماده می باشد. این ماده اثرات ضد باکتریایی و ضد قارچی دارد و از رشد انگل های روده ممانعت می کند. به همین علت از تیمول خالص در طب دارویی استفاده می شود. روغن فرار آویشن دارای مقدار قابل توجهی کاروکرول ، بورنئول ، پی سیمن ( 15 – 5% ) ، لینالول ، سینئول و استرها و اسیدهای گوناگون است.

بذر آویشن قابلیت جوانه زنی خود را 3 – 2 سال حفظ می کند بنابراین در این مدت می توان از بذر برای کاشت گیاه آویشن استفاده کرد. در شرایط مساعد بذر در طی 20 – 14 روز جوانه می زند.

گیاهان از سال دوم به بعد در اوایل بهار به سرعت شروع به رشد کرده ( اوایل فروردین ) و از اواخر اردیبهشت تا اواخر خرداد گل می دهد. در صورت قطع کردن گیاهان در این زمان شاخه های جدید در شهریور ماه مجددا گل می دهند.

شرایط محیطی کاشت و داشت گیاه آویشن

قبل از شروع مراحل کاشت و داشت گیاه آویشن شناخت نیازهای محیطی آن از اهمیت زیادی برخوردار است. آویشن یک گیاه گرما دوست و نور دوست است. این گیاه به سهولت قادر به تحمل کم آبی و خشکی است بنابراین در مناطقی با آب و هوای نیمه خشک تا معتدل می‌‌تواند به راحتی  رشد کند. 

این گیاه نسبت به سرمای هوا حساس می باشد و یخ بندان می تواند به آن خسارت وارد نماید. دمای مناسب هوا برای کاشت و داشت گیاه آویشن حدود 20 درجه سانتی گراد است. آویشن یک گیاه نور دوست است لذا دامنه های با شیب رو به جنوب برای کشت این گیاه مناسب هستند. زیرا در این دامنه ها نور کافی برای رشد گیاه وجود دارد.

خاک مناسب برای کاشت گیاه آویشن

خاک های سبک حاوی مقدار زیاد آهک و خاک های غنی از عناصر غذایی با زه کشی مناسب بهترین خاک برای کاشت گیاه آویشن می باشند. آویشن در خاک های فقیر به خوبی رشد نمی کند. کشت این گیاه در زمین های آبگیر و زمین هایی که سبب تجمع آب می شود مناسب نیست زیرا این گیاه به غرقابی بودن زمین به شدت حساس است. در مناطق مرطوب با کند شدن سرعت رشد گیاه میزان روغن فرار و کیفیت آن نیز کاهش می یابد.

آماده سازی زمین جهت کاشت گیاه آویشن

عموما آویشن برای مدت 6 – 4 سال در یک مکان باقی می ماند بنابراین کاشت و داشت مجدد گیاه آویشن در یک مزرعه حداقل به مدت 4 – 3 سال امکان پذیر نیست. شخم عمیق در پاییز برای آماده سازی زمین جهت نشاکاری در بهار ضروری است. قبل از کاشت آویشن باید مقدار 30 – 20 تن در هکتار کود دامی برای تامین نیاز عناصر غذایی گیاه در مزرعه پخش شود.

استفاده از کود دامی به خصوص در خاک های فقیر اهمیت زیادی دارد. همراه با کود دامی می توان مقدار 80 – 50 کیلوگرم در هکتار K2O و P2O5 و 60 – 40 کیلوگرم در هکتار ازت خالص نیز استفاده کرد.

در بهار باید در صورت امکان هر چه سریعتر خاک را هموار نمود و تا زمان نشاکاری عاری از علفهای هرز نگه داشت. خاک مناسب برای نشاکاری باید دانه ریز با رطوبت مناسب ، صاف و نرم باشد.

تکثیر گیاه آویشن

آویشن را می توان به وسیله بذر یا اندامهای رویشی ( قلمه یا تقسیم بوته ) تکثیر نمود. به علت نیاز به نیروی کار زیاد و سرعت تکثیر پایین امروزه دیگر از روش تکثیر غیر جنسی ( استفاده از قلمه و تقسیم بوته ) استفاده نمی شود.

به منظور تولید خزانه نشاء یا کاشت مستقیم بذر میتوان بذر های گیاه آویشن را در بستر های روباز کشت نمود. به علت اندازه کوچک بذرها و رشد اولیه کند گیاهچه ها ، معمولاً تنها در مزارع کوچک و محدود از کاشت مستقیم بذر استفاده می گردد.

1 – کاشت مستقیم گیاه آویشن

توصیه می شود کاشت مستقیم بذرها قبل از زمستان انجام شود زیرا در این صورت از وجود مقدار رطوبت کافی برای جوانه زنی بذرها در اوایل بهار اطمینان بیشتری وجود دارد. در این روش پس از آماده سازی زمین بذرها را در ردیفهای به فاصله 50 – 40 سانتی متر پخش کرده و سپس با استفاده از ماله بذرها را زیر خاک می کنند.

مقدار بذر مورد نیاز در کاشت مستقیم گیاه آویشن حدود 6 – 5 کیلوگرم در هکتار است. از آنجایی که کاشت مستقیم بذر به نیروی کار و مقدار بذر زیادی نیاز دارد این روش برای تولید در سطح وسیع قابل استفاده نیست.

در این روش پس از جوانه زنی بذرها کنترل علف های هرز در زمان رشد گیاهچه ( دوره 3 – 2 ماهه ) تنها با وجین دستی میسر خواهد بود و امکان استفاده از علف کش در این مزارع وجود ندارد.

2 – نشاکاری

متداولترین روش کاشت گیاه آویشن استفاده از نشاء است. به منظور کاشت و داشت مناسب نشاء گیاه آویشن در خزانه باید بذرها در اسفند ماه بر روی ردیف هایی به فاصله 25 تا 30 سانتی متر و در بسترهای بذری رو باز کشت کرد. به منظور کاشت یکنواخت بذر ها توصیه می شود که بذرها با خاک کمپوست ، ماسه یا پرلایت مخلوط شوند.

بذر های کاشته شده در سطح خاک را حداکثر با یک لایه 0/5 سانتی شن یا خاکی که در آن به راحتی کلوخه تشکیل نشود می پوشانند. به دلیل پوشش نازک روی بذرها جوانه زنی به سرعت آغاز می شود. امکان خشک شدن بذرها در صورت خشک شدن خاک وجود دارد. به همین دلیل آبیاری منظم و سایه دهی خزانه تا زمان سبز شدن بذرها ضروری است.

پس از کاشت گیاه آویشن رشد اولیه جوانه ها پس از سبز شدن بسیار کند است لذا علفهای هرز به راحتی بر آن غلبه می کنند. به همین دلیل وجین دقیق و منظم بستر نشاء ضروری است. گیاهچه هایی که در اسفندماه بذر کاری شده اند را می توان از اوایل خرداد به مزرعه اصلی منتقل کرد. هنگامی که ریشه گیاهچه ها به خوبی توسعه یافت و ارتفاع اندامهای هوایی آنها به ۵ الی ۷ سانتی متر رسید نشاها برای انتقال آماده هستند.

توصیه می‌شود نشاکاری دو به دو یا سه به سه انجام گردد. نشاهای کوچک را با دست و نشاهای بزرگتر را به وسیله ماشین آلات نشاکاری در ردیف هایی با فاصله ۵۰ سانتیمتر و فاصله گیاهی ( فاصله بوته ها از یکدیگر ) ۲۵ سانتیمتر می کارند. آبیاری فراوان مزرعه پس از نشاکاری ضروری است. مقدار بذر مورد نیاز برای تولید ۲۴۰ – ۱۶۰ هزار گیاه در هکتار حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ گرم می باشد.

کاشت گیاه آویشن در گلدان

برای علاقه مندان به گل و گیاه کاشت گیاهان داروئی مانند آویشن در منزل علاوه بر جنبه سرگرمی می تواند فواید دیگری نیز داشته باشد. گل های گیاه آویشن دارای عطر دل انگیزی هستند که پس از شکفتن می تواند فضای خانه را پر کند همچنین با کاشت گیاه آویشن در منزل می توان از آن در تهیه غذا و از خواص آن در درمان بیماریها استفاده کرد.

برای کاشت گیاه آویشن در گلدان می توان از بذر این گیاه استفاده کرد. برای اینکار ابتدا گلدان را با خاک سبکی مانند مخلوط کوکوپیت + پرلیت + کمپوست پر کنید سپس بذرها را در عمق نیم سانتی متری خاک بکارید. بذرها در دمای معمولی اتاق در طی 10 الی 15 روز جوانه می زنند پس از رشد جوانه ها بهتر است گلدان را در مکان آفتابگیر قرار دهید.

زمان مناسب برای کاشت گیاه آویشن در گلدان اواخر اسفند و اوایل فروردین است. گل‌های از اواسط اردیبهشت ظاهر می‌شوند و گلدهی تا اواخر خرداد ادامه می‌یابد. در اواسط تابستان شما می‌توانید برگ‌های تازه گیاه را برداشت کنید. پنجره‌های جنوبی منزل بهترین مکان برای نگهداری از این گیاه است.

عملیات داشت اویشن

یکی از کارهای مهم کاشت و داشت گیاه آویشن مبارزه با علف های هرز است. علفهای هرز پتانسیل رشد زیادی در مزارع آویشن دارند. قبل از نشاکاری باید خاک آماده شده را با 8 – 7 لیتر در هکتار اگزادیازون محلول پاشی نمود. اگزادیازون عموما از اردیبهشت ماه تا آخر فصل رشد از گسترش علفهای هرز جلوگیری می کند. در صورتی که خاک مزرعه با علف های هرز دائمی مقاوم به علف کش آلوده شود وجین مکانیکی بین ردیف ها ضروری است.

از سال دوم به بعد برای مبارزه با علفهای هرز می توان از محلول پاشی 2/5 – 2 کیلوگرم در هکتار ترباسیل در آخر فصل رشد ( مهر و آبان ) استفاده نمود. به منظور افزایش نفوذپذیری خاک توصیه می شود عمل خراش دهی سطحی بین ردیفها با یک وسیله مناسب انجام شود.

برداشت آویشن

پس از انجام کاشت و داشت گیاه آویشن به مرحله برداشت آن می رسیم. در سال اول نشاکاری آویشن ، تنها یک بار برداشت انجام می گردد از سال دوم به بعد گیاه را می توان ۲ تا ۳ بار برداشت نمود. دو مرحله برداشت آویشن در فصل مطلوب است.

زمان بهینه برداشت اول در هنگام گلدهی کامل ( اردیبهشت تا اوایل خرداد ) و برداشت دوم در زمان گلدهی دوم ( نیمه دوم شهریور ) است. برداشت دوم نباید دیرتر از نیمه اول مهر انجام گردد زیرا در این صورت گیاهان به درستی بهاره سازی نشده و در نتیجه عملکرد سال بعد در معرض خطر قرار خواهد گرفت.

با توجه به تاثیر بسزای آفتاب در برداشت محصول ، اگر برداشت این گیاه در ساعاتی از روز که تابش آفتاب وجود داشته باشد انجام گیرد ، میزان اسانس گیاه افزایش خواهد یافت. برداشت آویشن در روزهای آفتابی به وسیله دست یا در سطح بزرگ به وسیله ماشین آلات انجام می شود. آویشن را باید از فاصله ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر سطح خاک برداشت نمود به طوری که ساقه گیاه وارد محصول نشود. فواصل کمتر از این سبب می گردد تا مقدار ساقه های چوبی ضخیم افزایش یافته و تاثیر نامطلوبی در کیفیت اسانس داشته باشد.

گیاهان برداشت شده را باید بلافاصله در یک مکان سایه گیر یا در خشک کن های مصنوعی در درجه حرارت ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد خشک نمود. عملکرد آویشن در سال اول زیاد نیست اما از سال دوم به بعد عملکرد بوته خشک حدود 2/5 – 1/5 تن در هکتار می گردد. مقدار 4 – 3 کیلوگرم آویشن تازه برای تولید یک کیلوگرم آویشن خشک لازم است.