آموزش کاشت زعفران و نحوه داشت و برداشت آن

کاشت زعفران از گذشته دور در بسیاری از مناطق ایران بخصوص مناطق جنوبی خراسان معمول بوده است. زعفران از گیاهان بومی منطقه فلات ایران است. ویژگی های خاص این محصول علاوه بر نیاز آبی کم میتوان به موارد زیر اشاره کرد :

1. امکان بهره برداری آن به مدت 7 – 5 سال در یک نوبت کشت
2. ماندگاری محصول به مدت طولانی
3. سهولت حمل و نقل
4. عدم نیاز زراعت آن به ماشین الات سنگین و تکنولوژی پیچیده
5. امکان کاشت زعفران در انواع خاکها
6. توان جذب نیروی کار زیاد
7. آبیاری آن در زمان غیر بحرانی تنش آبی ( ماههای مهر ، آبان )
8. افزایش مصارف صنعتی و دارویی آن

زعفران گران ترین محصول کشاورزی و ادویه جهان جایگاه ویژه ای در بین محصولات کشاورزی و صادراتی ایران دارد و در حال حاضر ایران بزرگترین تولید کننده و صادر کننده زعفران در جهان است. قیمت زعفران متناسب با کیفیت آن است و کیفیت زعفران ایران در جهان حرف اول را می زند.

خبر خوب این است که امکان کاشت زعفران در اغلب نقاط کشور وجود دارد. مطالعات نشان می‌دهد که از هر هکتار زمین زعفران حدود ۵ الی ۶ کیلوگرم و در شرایط خشکسالی حدود سه کیلوگرم زعفران خشک به دست می آید.

کشورهای ایتالیا ، سوئیس ، فرانسه ، فنلاند ، آلمان ، سوئد ، عربستان ، کویت ، امارات متحده عربی و بحرین بزرگترین وارد کنندگان زعفران جهان هستند.

مشخصات گیاه شناسی زعفران

زعفران گیاهی است دائمی و علفی که در اوایل پاییز گل می دهد. این گیاه دارای ساقه زیر زمینی غده ای شکل به نام کُرم ( corm ) می باشد که کشاورزان اصطلاحاً به آن پیاز زعفران می گویند. وزن پیازها از 1 تا 20 گرم متغیر است.

گل اولین اندامی است که در اواسط پاییز پس از کاشت زعفران از خاک خارج می شود. هر پیاز 1 تا 3 گل ارغوانی و هر گل دارای 6 گلبرگ می باشد. مادگی در مرکز گل قرار گرفته و دارای یک تخمدان غده ای بوده و از قسمت تخمدان، خامه باریکی خارج می گردد.

خامه زرد رنگ به یک کلاله شفاف قرمز نارنجی 3 شاخه ای تقسیم می شود. سه کلاله همراه با خامه ای که حدود 5 سانتی متر است پس از خشک شدن همان زعفران تجارتی را تشکیل می دهد.

نیازهای کاشت گیاه زعفران

زعفران جز گیاهان دارویی است که در مناطق خشک و نیمه گرمسیری رشد می کند. ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و تابستان های خشک و زمستان های ملایم داشته باشند رشد مطلوب تری دارد و کیفیت محصول آن بهتر است.

اگر در دوره خواب گیاه ( تابستان ) بارندگی شدید صورت گیرد و یا در زمین آبیاری انجام شود باعث فساد پیازها شده بنابرین مناطق پربارش مانند شمال کشور برای کشت زعفران مناسب نیستند. ارتفاع بین ۱۳۰۰ تا ۲۳۰۰ متر از سطح دریا برای کاشت زعفران بسیار مناسب می باشد.

این گیاه یک محدوده حرارتی بین 15 – درجه سانتی گراد در زمستان تا 40 درجه در تابستان را تحمل می کند. زعفران هر چند که در انواع خاک ها اعم از سبک و شنی و یا رسی و سنگین قابل کشت می باشد ولی بهترین خاک برای کاشت زعفران خاک های هوموس دار با بافت متوسط لومی-شنی ( که دارای 40 درصد شن، 40 درصد سیلت و 20 درصد ماسه است ) می باشد.

زمینی که برای کشت زعفران در نظر می گیرید باید حاصلخیز و آهک دار با ph بین 7 تا 8 و حداکثر شوری 2000 دسی زیمنس بر طبق آزمایشات خاک باشد.

مراحل زندگی گیاه زعفران

گونه های زیادی از زعفران به صورت وحشی در طبیعت وجود دارد که فقط کاشت یک گونه زعفران به صورت زراعی انجام می شود. زعفران زراعی که شما با آن سرو کار دارید در طول یک سال دارای یک دوره بیداری و یک دوره خواب می باشد.

الف _ دوره بیداری گیاه زعفران

این دوره از مناطق گرمسیر تا سردسیر بین 7 تا 7/5 ماه طول می کشد و در طول آن گیاه دو مرحله شدت رشد و توقف رشد را طی می کند :

مرحله رشد

این دوره از اوایل مهر ماه تا پایان بهمن ماه هر سال ادامه دارد و در طول این مدت با اولین آبیاری ریشه ها در انتهای پیاز مادر و در زیر زمین روییده و به مرور بزرگ می شوند. گل ها پدیدار شده برگ ها می رویند و بلند می شوند.

پیاز زعفران بسته به شرایط آب و هوای منطقه در اوایل آبان تا اواسط آذر ماه گل می دهد. دوره گل دادن یک مزرعه ۱۵ تا ۲۰ روز طول می‌کشد. در روزهای اول تعداد گل ها کم و به تدریج تا اواسط دوره تعداد گل‌ها به حداکثر میزان خود می‌رسد و پس از آن به تدریج کاهش می‌یابد. بعد از گل دادن کم کم برگها ظاهر شده و سطح مزرعه از برگهای زعفران پر می شود.

اتفاق مهمی که در این دوره 4/5 تا 5 ماهه پس از کاشت زعفران می افتد این است که پیاز مادر پس از پایان گلدهی کم کم کوچک می شود و جسم خود را به پیاز دختر که بر بالای او و در انتهای لوله گل به وجود می آید منتقل می کند. به طوری که در اواخر بهمن ماه از پیاز مادر و ریشه های آن اثری نخواهد بود. به همین دلیل کوددهی در این زمان بی فایده است.

مرحله توقف رشد

این مرحله از اوایل اسفند تا خشکیدن برگ ها به مدت حدود 2/5 ماه طول می کشد. در این دوره رشد برگ ها متوقف شده و ریشه وجود ندارد اما حفظ رطوبت خاک که از طریق آبیاری های اسفند صورت می گیرد برای حفظ درشتی پیاز های دختر که در این زمان تبدیل به پیاز مادر شده اند خیلی مهم است.

ب – دوره خواب گیاه زعفران

در دوره خواب که به مدت 4 تا 4/5 ماه طول می کشد و از نیمه های اردیبهشت تا مهر ادامه دارد. پیاز دو مرحله خواب حقیقی و خواب ظاهری را طی می کند.

مرحله خواب حقیقی

این مرحله که از حدود نیمه اردیبهشت تا نیمه تیر به مدت 60 روز طول می کشد مرحله خواب کامل پیاز است. زیرا اگر به جوانه نوک پیاز در زیر خاک نگاه کنیم در طول این مدت اندازه آن ثابت می ماند و در داخل جوانه تغییرات مهمی صورت نمی گیرد. در این مرحله اگر پیاز را جابجا کنید هیچ صدمه ای به روند تشکیل گل در داخل آن وارد نمی شود و لذا این دوره بهترین موقع جابجایی پیاز و کاشت زعفران و احداث مزارع جدید است.

مرحله خواب ظاهری

این مرحله که از نیمه اول تیر تا حداکثر نیمه شهریور پس از کاشت زعفران به طول می انجامد نخستین رشد اندامهای برگ و ساقه در داخل جوانه پدید می آیند و سپس در طول دهه دوم و سوم مرداد طی رشد بعدی اندام های گل از قبیل پرچم و مادگی ظاهر می شوند. بنابراین در این مرحله اگر چه پیاز را در خواب فرض می کنیم اما در عمل بیدار و فعال است و فعالیت های فیزیولوژیکی در آن صورت می گیرد.

این مرحله بدترین زمان جابجایی و کاشت پیاز زعفران و احداث مزارع جدید است. زیرا به تشکیل گل در داخل جوانه صدمه می زند و گل آوری بسیاری از پیازها را در همان سال اول از بین می برد و این بلایی است که اکثر زعفران کاران سنتی به آن گرفتار هستند و باید آن را تغییر دهند.

زعفران یک دوره بیداری و یک دوره خواب را در طول زندگی میگذارند. بهترین زمان کاشت زعفران در دوره خواب حقیقی پیاز، یعنی اواسط اردیبهشت تا نیمه اول تیرماه می‌باشد (البته زمان کشت وابسته به اقلیم منطقه متغیر است).  کاشت پیازهای زعفران در زمان نامناسب بر گلدهی زعفران و محصول سال بعد اثر منفی می‌گذارد.

روش کاشت زعفران

نظر به اینکه پیاز زعفران پس از کاشت اولیه 7 تا 10 سال متوالی محصول می دهد. بنابراین عملیات مرحله کاشت منحصرا در سال اول انجام می گیرد و طی سال های بعد تنها عملیات مربوط به مراحل داشت و برداشت اجرا می شود. در نتیجه مرحله کاشت زعفران در سال اول از اهمیت خاصی برخوردار است.

تکثیر زعفران از طریق ایجاد پیازچه توپر جدید که از پیاز مادر تولید می شود صورت می پذیرد. زعفران در ماه های تابستان به صورت راکد و غیر فعال در زمین باقی می ماند در این موقع می توان نسبت به تهیه و برداشت پیازهای جدید اقدام نمود.

بهتر است پیازهای در آورده شده را بلافاصله در زمین جدید کاشت و از انبار کردن آن خوداری شود. اگر این کار انجام نشود میزان برداشت زعفران در سال اول به شدت کاهش می یابد.

آماده سازی زمین جهت کاشت زعفران

برای آماده سازی زمین کشاورزی جهت کاشت زعفران در فصل زمستان یا بهار اقدام به شخم زدن زمین می کنند این زیر و رو کردن زمین برای مبارزه با علف های هرز هم مفید می باشد. در اواخر بهار و یا اوایل تابستان قبل از خریداری پیاز و یا بیرون آوردن پیاز زعفران از زمین قدیمی ابتدا زمین جدید را با پخش کود حیوانی کاملا پوسیده ( 80 تا 100 تن در هکتار ) تقویت می کنند.

در این مقاله می توانید با نحوه پوساندن کودهای دامی آشنا شوید. علاوه بر کود دامی 250 کیلوگرم کود سولفات پتاسیم گرانوله ، 250 کیلوگرم سوپر فسفات تریپل و 500 کیلوگرم گوگرد بنتونیت دار در هر هکتار زمین پخش می کنند. بهتر است بعد از پخش کودها آنها را بوسیله شخم یا دیسک زدن کاملا با خاک مخلوط کنید.

آماده سازی پیاز زعفران

بهترین پیاز جهت کاشت زعفران را می توان از مزارع 4 الی 5 ساله بدست آورد. بهتر است پس از کندن پیازها از زمین آنها را درجه بندی کرد. به این ترتیب که آن هایی که وزن بیش از 8 گرم دارند در مزرعه جدید کاشته شوند و پیازهای ریز و کوچکتر را در زمین کوچکی که خوب تقویت شده جداگانه کاشته و با آبیاری و مراقبت بیشتر آن ها را درشت نمود و سال بعد به مزرعه اصلی انتقال داد.

بهترین زمان برای تهیه پیاز زعفران اوایل تیرماه تا شهریور است. تهیه پیاز زعفران یکی از مهمترین مراحل کاشت زعفران است زیرا در صورت خرید پیاز زعفران نامرغوب سایر مراحل با مشکل روبرو می شود. برای اطمینان از همراه نبودن کنه های خاکی و یا آلودگی های قارچی ، پیازها را قبل از کاشت با محلول های کنه کش و قارچ کش های مانند قارچ کش کاربندازیم و کنه کش پروپارژیت ضد عفونی نمایید.

برای ضد عفونی کردن پیازها می توان از روش زیر استفاده کرد : ابتدا بشکه ای آماده کرده در درون بشکه حدود 200 لیتر آب می ریزیم سپس سم کنه کش پروپارژیت ( به میزان 1/5 در هزار ) و قارچ کش کاربندازیم ( به میزان دو در هزار ) را به آب اضافه کرده و خوب با هم مخلوط می کنیم. برای ضد عفونی پیازها آنها را به مدت 1 دقیقه در مایع ضد عفونی فرو کرده و بیرون می آوریم.

چگونگی کاشت زعفران

مقدار پیاز مورد نیاز جهت کاشت زعفران بسته به ریزی و درشتی پیازها از ۵ الی ۱۰ تن در هکتار فرق می‌کند. فواصل کاشت را معمولا ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر در نظر می گیرند. تعداد پیازها جهت کشت در هر چاله 3 پیاز متوسط می باشد که در عمق ۲۰ سانتی متری زمین باید قرار گیرد.

پیازها نباید در فاصله کمتر از 20 سانتی متر نسبت به سطح زمین کاشته شود تا در زمستان از سرما و یخبندان و در تابستان از خراب شدن پیازها بر اثر گرما جلوگیری شود. کاشت زعفران می تواند توسط ماشین و به صورت ردیفی انجام شده و یا به صورت کرتی و با دست انجام گیرد.

آنچه که در کاشت زعفران مهم است این که اولا در موقع کاشت ، سر پیازها حتما باید رو به بالا باشد. دوما ردیف های کاشت باید مستقیم باشد و پیازها با فاصله مساوی از همدیگر قرار گیرند. همچنین باید از کاشت چند پیاز ریز و درشت در کنار هم و در یک جا در درون یک چاله خودداری کرد.

یکی از روش های پرکاربرد در کاشت گیاه زعفران روش کشت تسبیحی است. در روش تسبیحی پیازها تک تک و به فاصله 5 تا 7 سانتی متر از یکدیگر و یا بصورت زیگزاگ و در صورتی که جوانه انتهایی به طرف بالا باشد در ته شیار قرار داده شده و روی آن به ارتفاع 5 تا 10 سانتی متر با خاک پوشانده می شود.

در کشت تسبیحی زعفران هر پیاز به تنهایی فضا و غذای کافی در دسترس خواهد داشت و برای سال های بعد پیازهای درشت به وجود آورده و در نتیجه باعث افزایش تولید در سال های دوم و سوم می شود. اما در کشت چاله ای پیازها از همان سال اول در رقابت جذب غذا بوده و دیرتر درشت می شوند و سال سوم است که مزرعه به محصول قابل توجه ای می رسد.

مراحل داشت گیاه زعفران

زعفران گیاهی است چند ساله که پس از کاشت، 7 تا 10 سال متوالی محصول می دهد. بنابراین عملیات داشت در مزارع زعفران از اهمیت خاصی برخوردار است.

1 – آبیاری پس از کاشت زعفران

در نقاط مختلف بسته به وضع آب و هوایی منطقه از اوایل مهرماه تا دهه اول آبان ماه آبیاری زعفران شروع می گردد. با توجه به اینکه عمل آبیاری باعث تحریک گیاه شده و گیاه زعفران را از خواب بیدار می کند، آب اول باید خیلی با دقت و حساسیت خاصی انجام گیرد تا برداشت زعفران با اشکال مواجه نشود.

معمولاً مزارع زعفران 5 بار در سال آبیاری می شوند :

آب اول ( بار آب )

در مناطق سردسیر در اوایل مهر انجام می شود و عمل سله شکنی پس از این آبیاری انجام می شود و سه هفته بعد گل ها نمایان می شوند.

آب دوم ( زاج آب )

معمولاً 40 روز پس از آبیاری اول اتفاق می افتد. از ضروریات این آبیاری این است که قبل از آن می باید در حدود 100 کیلوگرم کود اوره در هکتار برای افزایش رشد رویشی در مزرعه پخش و سپس آبیاری انجام شود

دو آبیاری فوق در توسعه ریشه های پیاز زعفران و رسانیدن غذا به آنها و رشد و نمو گیاه و درشت شدن پیاز دختر بسیار مهم اند.

آب سوم

در اثر رطوبت زمستانه علف های هرز در مزرعه می رویند. لذا در اوایل اسفند آبیاری سوم انجام می شود که عملیات وجین را آسانتر می کند. به همین دلیل به آبیاری وجین معروف است.

آب چهارم

این آب که تا اواخر اسفند ماه داده می شود برای حفظ رطوبت پیاز در خاک مهم است و درشتی پیاز دختر را حفظ می کند. در سال های مرطوب و در نقاط سردسیر به همین چهار آب بسنده می شود.

آب پنجم ( زرد آب )

این آب که قبل از زرد شدن برگ های زعفران صورت می گیرد آخرین آبیاری زعفران به حساب می آید و معمولاً در فروردین ماه انجام می گیرد.

2 – کوددهی پس از کاشت زعفران

زعفران گیاه قانعی است و با مصرف مقدار کمی کود محصول کافی به بار می آورد. بنابراین کشاورزانی که به مقدار زیاد از کودهای شیمیایی به خصوص کود فسفاته استفاده می کنند، خاک خود را مسموم و از حاصل خیزی می اندازند. تجزیه خاک در آزمایشگاه راه شما را برای کوددهی صحیح روشن می کند.

در ایران بسته به جنس زمین از 20 تا 80 تن کود گاوی پوسیده در هر هکتار زمین زعفرانی مصرف می گردد. در کاشت زعفران باید به مصرف ازت و کودهای آلی دقت کافی داشت. زیرا مصرف بیش از حد کودهای ازته باعث برهم زدن نسبت کربن به ازت خاک گردیده و عملکرد زعفران را کاهش می دهد.

کودهای دامی به دلیل پتاسیم زیاد جهت رفع احتیاجات این گیاه استفاده می شود مصرف کود حیوانی منافع دیگری هم دارد که عبارتند از :

1 – مقاومت گیاه زعفران در مقابل یخ زدگی پیازها در زمستان خیلی بیشتر می شود.
2 – کود حیوانی رطوبت خاک را نگه می دارد لذا گیاه در مقابل خشکسالی بهتر مقاومت می کند.
3 – پیاز از گرمای تابستان در زیر خاک کمتر صدمه می خورد.

چند توصیه در مورد مصرف کود

مزرعه زعفران خود را تا حد امکان با کود حیوانی تقویت کنید. در مورد کود ازته توجه کنید که اگر از 100 کیلوگرم در هکتار اوره بیشتر مصرف شود، گل آوری پیاز کاهش یافته و در عوض بچه زایی آن زیاد می شود.

از مصرف کود محلول کامل ( ازت، فسفر و پتاس ) در اواخر بهمن یا اوایل اسفند ماه غافل نشوید. تحقیقات نشان داده است که پس از بهمن ماه که پیاز زعفران ریشه های خود را از دست می دهد مصرف یک بار از کود های محلول بسیار مفید خواهد بود. این کود توسط برگ های زعفران می تواند جذب و به پیازها منتقل کند و باعث درشتی آن ها شود و سال بعد تا 30 درصد عملکرد را افزایش دهد.

3 – سله کشی

سله شکنی از عملیات مهم پس از کاشت زعفران می باشد و لازم است پس از آبیاری و به محض گاو رو شدن زمین مزرعه به نحوی که پیازها صدمه نبیند سله شکنی انجام گردد. عمق سله شکنی نباید از 5 تا 8 سانتی متر بیشتر باشد.

سله شکنی باعث می شود که گل ها به آسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی با لایه سطح خاک مخلوط گردد. چنانچه عمل سله شکنی با تأخیر انجام گردد جوانه گل ها خود را به سطح خاک رسانده و سله شکنی موجب قطع آن ها می گردد.

4 – وجین و مبارزه با علف های هرز

علف های هرز از طریق رقابت با گیاه از نظر جذب آب ، مواد غذایی و نور خورشید سبب کاهش محصول می شوند. برای از بین بردن علف های هرز پس از کاشت زعفران شیوه های زیادی وجود دارد. اما معمولاً از ترکیب دو یا چند روش نتیجه مناسب تری به دست می آید.

با علف های هرز به روش های مکانیکی ، زراعی ، بیولوژیکی و شیمیایی مبارزه می کنند اما در زراعت زعفران روش مکانیکی به ویژه وجین متداول تر است. روش شیمیایی با توجه به خواب تابستانی زعفران با سموم کم خطر انجام می شود.

با توجه به این که بوته زعفران ضعیف ، کوتاه و ظریف است وجین از اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا چنانچه زمین کاشت زعفران از وجود علف های هرز پاک نشود پس از مدتی تمام مزرعه را پوشانده و نابودی آن ها به سختی امکان پذیر خواهد بود.

بنابراین در پنج ماه بهار و تابستان که پیاز زعفران دوره استراحت تابستانی خود را می گذراند می توان با استفاده از وسایل دستی و ماشینی به راحتی علف های هرز را از بین برد. از بردن ماشین آلات سنگین به داخل زمین بعد از کاشت زعفران باید خودداری کرد زیرا این وسایل باعث کوبیدگی سطح خاک می شود.

اولین وجین بعد از برداشت گل ها و آبیاری دوم انجام می گردد تا علف های هرز از بین رفته و فاصله بین ردیف های کاشت که در اثر رفت و آمد افراد گل چین فشرده شده است، کولیده شده و نرم گردد. وجین دوم در صورت ضرورت به فاصله یک ماه از وجین اول جهت جلوگیری از استقرار علف های هرز زمستانه و عمل وجین های بعدی بنا به ضرورت در بهار و تابستان انجام می گردد.

عمر مفید زعفران کاری

بعد از کاشت زعفران پیازهای آن به مدت ۴ الی ۱۲ سال در زمین باقی می ماند و همه ساله گل می دهند. بعد از گذشت این مدت به علت تراکم پیازها ، کاهش مواد غذایی ، پوک شدن برخی از پیازها و کوچک شدن آنها میزان تولید محصول کاهش یافته و کشاورزان تصمیم می‌گیرند که پیازهای زعفران را به زمین دیگری انتقال دهند. معمولا بعد از بیرون آوردن پیازها زمین را به کشت چغندر – علوفه – جو – گندم و ….. اختصاص می دهند.

مرحله برداشت زعفران

مرحله برداشت محصول، دشوارترین و پرزحمت ترین و در عین حال حساس ترین مرحله زراعت زعفران است که شامل چیدن گل و جدا کردن کلاله از گل می باشد.

عمر گل ها 3 تا 4 روز می باشد و اگر به موقع برداشت نشود از بین خواهد رفت. همچنین اگر گل ها مدت زیادی در معرض هوای گرم، باد و نور خورشید قرار گیرد، کیفیت رنگ و عطر آن کمتر شده و از مرغوبیت زعفران کاسته می گردد.

منبع : کتاب آشنایی با اصول کاشت ، داشت و برداشت زعفران