کاشت ، داشت و برداشت زیره سبز

کاشت زیره سبز به دوران اولیه تاریخ بشر بر می گردد نام زیره سبز در فهرست گیاهان دارویی مصر باستان وجود داشته است. این گیاه در اکتشافات باستانی سوریه نیز پیدا شده است. سیاه دانه که به آن زیر سیاه می گویند از گیاهان بومی منطقه مدیترانه است و گیاهی متفاوت از زیره سبز است.

رنگ روشن تر زیره سبز آن را از زیره سیاه متمایز می کند. بذرهای زیره سبز به عنوان یک ادویه غذایی که خاصیت ضد نفخ دارد شمرده می شود. زیره سبز یکی از گیاهان مورد استفاده در صنایع دارویی ، ادویه ای و عطری می باشد این گیاه به دلیل تقاضای بسیار زیاد جهانی دارای ارزش صادراتی زیادی است.

آستانه تحمل این گیاه نسبت به شوری آب و خاک بالا می باشد اگرچه بهترین عملکرد را در خاکهای شیرین و با آبهای شیرین دارا می باشد. بنابراین کاشت زیره سبز در بیشتر زمینهای کشاورزی به خوبی قابل انجام است.

یکی از مزیتهای کاشت زیره سبز در مناطق خشک نیاز آبی کم گیاه می باشد که چنانچه این گیاه در پاییز کشت شود بیشترین نیاز آبی گیاه از نزولات جوی تامین خواهد شد و با چند آبیاری تکمیلی می توان محصول قابل قبولی از مزرعه برداشت کرد.

زیره سبز به صورت وحشی و خودرو در دشتها و مناطق کویری ایران ، عربستان ، عراق و دیگر کشورهای خاورمیانه می روید. در ایران در خراسان ، کرمان ، آذربایجان شرقی ، مرکزی ، لرستان ، برازجان ، کویر مرکزی ایران و ترکمن صحرا رشد می کند.

بزرگترین کشورهای تولید کننده زیره

مهمترین کشورهای تولید کننده این گیاه کشورهای هند ، پاکستان ، ایران ، عراق ، افغانستان ، مراکش ، ترکیه و چین هستند. در حال حاضر ترکیه و افغانستان مهمترین رقبای ایران در صادرات زیره سبز محسوب می شوند.

خواص زیره سبز

زیره سبز گیاهی علفی و یکساله از خانواده چتریان است. این گیاه دارای خواص و فواید زیادی برای سلامتی بدن است. زیره در درمان دل درد و نفخ شکم و همچنین افزایش اشتها موثر است. اسانس این گیاه خاصیت ضد میکروبی داشته و در صنایع غذایی از آن استفاده می شود. این گیاه در افزایش شیر زنان باردار نیز موثر است.

مشخصات گیاه شناسی

زیره سبز دارای ریشه ای نازک ، دوکی شکل و سطحی به طول 10 تا 20 سانتی متر و به رنگ سفید کم و بیش منشعب است. ارتفاع ساقه گیاه بسته به شرایط منطقه کشت 30 تا 45 سانتی متر است. زیره سبز یک ساقه به عنوان ساقه اصلی دارد که شاخه های فرعی زیادی به آن متصل اند.

برگها متناوب ، شفاف ، بدون کرک ، ظریف و باریک که به صورت رشته های نخ مانند مشاهده می شوند و دارای قاعده ای کم و بیش پهن هستند. رنگ برگها سبز تیره است. گلها به صورت چتر و به رنگ سفید و ارغوانی در انتهای ساقه های اصلی و فرعی تشکیل می شود.

میوه های زیره به شکل بیضی کشیده و به رنگ قهوه ای مایل به زرد یا خاکستری و بسیار معطر هستند. میوه ها به طول 5 میلی متر و دارای تارهای زبری هستند. البته در بعضی از گونه های این گیاه میوه ها بدون تار اند. میوه ها دارای دو برچه متحد و هر کدام از برچه ها دارای یک دانه است.

اندازه بذرها 4 تا 8 میلی متر است. دانه های زیره ، دارای روغن فراری به نام کومین آلدئید هستند که بوی معطر و طعم ویژه دانه ها به علت وجود همین روغن است. علاوه بر این ماده ، روغن های دی هیدرو کومین آلدئید ، دی ال پیتن ، الکل کومینیل ، بتا پنین ، پی سیمن ، دی پنتن در دانه زیره سبز وجود دارد.

دوره رویشی این گیاه کوتاه مدت و در صورت کشت پاییزه حدود شش ماه و در صورتی که کاشت زیره سبز به صورت بهاره انجام پذیرد حدود چهار ماه می باشد. بهترین دما برای رشد زیره سبز دمای 10 تا 25 درجه است.

شرایط مورد نیاز کاشت زیره سبز

زیره سبز برای رویش به حرارت مناسب و نور فراوان احتیاج دارد مخصوصا در زمان گلدهی و میوه دهی گیاه درجه حرارت و نور زیاد باعث عملکرد بیشتر گیاه خواهد شد.

خاکهای با بافت متوسط و خاکهای لومی – شنی مناسبترین خاکها برای کاشت زیره سبز هستند و خاکهای با بافت سنگین به دلیل نگهداشت بیش از اندازه آب در خود باعث پوسیدگی ریشه گیاه شده و همچنین خاکهای با بافت سبک و فاقد عناصر غذایی باعث عدم تلقیح گلها و در نتیجه تولید میوه های پوک خواهد شد. این گیاه در خاکی با پ هاش ( PH ) 4/6 تا 8/4 می تواند رشد کند.

عملیات کاشت زیره سبز

کاشت زیره سبز هم به صورت پاییزه در مناطق دشتی و هم به صورت بهاره در مناطق مرتفع که زمستانهای زودرس و سردتر دارند انجام می شود.

آماده سازی زمین

در کشت پاییزه در آبان ماه مقدار 15 – 10 تن کود دامی پوسیده در زمین پخش کرده و سپس زمین را شخم و دیسک زده و توسط ماله آن را تسطیح می کنند. علاوه بر کودهای دامی می توان از کود کامل ماکرو پتاسه و فسفاته به میزان 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. برای رشد بهتر علاوه بر کود دامی 1/5 تا 2 ماه پس از کشت باید مقدار 25 تا 30 کیلوگرم اوره با آبیاری به خاک اضافه کرد.

کاشت زیره سبز

بهترین زمان کاشت زیره سبز در اواخر آبان تا اواخر آذر ماه می باشد. دمای بالا مانع از جوانه زنی بذر های زیره می شود. برای کاشت هر هکتار زمین به میزان 16 – 14 کیلوگرم بذر مرغوب نیاز می باشد.

بهتر است به منظور جوانه زنی بهتر بذور قبل از کاشت بذرها را به مدت 24 ساعت در آب خیس کرده و سپس با ماسه بادی مخلوط کرده تا خیسی آن گرفته شده و بعد اقدام به کشت نمود این عمل موجب می گردد درصد جوانه زنی بذور به میزان زیادی افزایش یابد.

همچنین به منظور جلوگیری از بیماریهای قارچی مخصوصا بیماری پوسیدگی ریشه بهتر است بذرها قبل از کاشت با سموم قارچ کش مناسب مانند کاربوکسین تیرام یا ویتاواکس به میزان دو گرم به ازای هر کیلوگرم بذر تیمار شوند. کاشت بذر توسط دستگاه بذر کار صورت می گیرد. عمق مناسب قرار گیری بذور نباید از 2 سانتی متر بیشتر باشد.

بعد از کاشت زیره سبز باید هرچه سریعتر نسبت به آبیاری زمین کاشته شده اقدام نمود و چنانچه بذرها قبل از کاشت خیسانده شده باشند آبیاری خاک بعد از کاشت ضرورت بیشتری دارد فاصله ردیفها در کاشت گیاه زیره سبز 20 – 15 سانتی متر مناسب است.

آبیاری

اولین آبیاری می باید بسیار آرام باشد تا از شسته شدن و جابجایی بذرها در انتهای مزرعه جلوگیری شود. دومین آبیاری 8 تا 10 روز پس از آبیاری اول انجام می گیرد و پس از آبیاری دوم اکثر بذرها شروع به جوانه زنی نموده و سر از خاک بیرون می آورند. در صورت گرم بودن دما در منطقه می توان یک هفته بعد یک آبیاری تکمیلی را انجام داد تا به سبز شدن تمامی بذور و استقرار کامل بذرهای سبز شده کمک کرد.

پس از این آبیاری مزرعه را باید هر 12 تا 20 روز یک بار با توجه به بافت خاک مزرعه و دمای هوا آبیاری کرد. البته باید توجه داشت که با توجه به عمق گسترش ریشه ها در زیره که بسیار سطحی می باشند نزولات جوی چنانچه از مقدار کافی برخوردار باشند می تواند جایگزین آبیاری زیره باشد.

لازم به ذکر است که دی و بهمن ماه با توجه به سرمای هوا و رکود رشد گیاه نیاز به آبیاری تکمیلی وجود ندارد مگر اینکه هوای گرم بر منطقه غالب شود و گیاه شروع به رشد نماید.

با توجه به کمبود منابع آبی و لزوم به کارگیری روشهای نوین آبیاری در سالهای اخیر کشاورزان اقدام به آبیاری مزارع کاشت زیره سبز با استفاده از نوارهای آبیاری تیپ نموده اند که این روش مقدار قابل توجهی در مصرف آب صرفه جویی و راندمان آبیاری را به میزان زیادی افزایش داده است.

گیاه زیره در فصل بهار و از اردیبهشت ماه به گل رفته و شروع به دانه بندی می کند باید توجه داشت که آبیاری زیاد در این مرحله علاوه بر افزایش بیماریهای قارچی ریشه و ساقه باعث عدم دانه بندی مطلوب گلها شده و به میزان زیادی از عملکرد مزرعه می کاهد. بهتر است از اواسط فروردین به بعد آبیاری را پانزده تا بیست روز یک مرتبه انجام دهید.

کوددهی

علاوه بر کود دامی که در ابتدای کشت و در زمان آماده سازی زمین به مزرعه اضافه می کنیم ، مقدار 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار کود اوره 40 تا 50 روز بعد از کاشت زیره سبز نتایج خوبی در رشد گیاه خواهد داشت.

عملیات داشت و نگهداری

چون زیره سبز در اوایل رشد ارتفاع کمی دارد معمولا علف های هرز در مزرعه غالب می شوند و علاوه بر رقابت بر سر نور و مواد غذایی موجب انتشار بیماریهای گیاهی می گردند. بنابراین وجین علفهای هرز در این زمان ضروری می باشد.

مبارزه با علف های هرز و خاک دهی پای بوته ها باعث افزایش رشد جوانه ها می شود. از مراحل دیگر داشت زیره عملیات تنک کردن است. عملیات تنک کردن باید به گونه ای باشد که فاصله گیاهان به 15 سانتی متر برسد.

بیماریها

زیره سبز به بیماریهای قارچی حساس است سفیدک سطحی یکی از بیماریهای مهم زیره سبز است که علایم آن وجود لکه های سفید رنگ در برگها و ساقه های گیاه است که پس از گسترش بیماری موجب افت شدید محصول و تولید میوه های ریز و چروکیده می گردد.

برای مبارزه با سفیدک سطحی از قارچ کشهای سولفوره به مقدار یک کیلوگرم در هکتار یا از سم کراتان به میزان نیم لیتر در هکتار استفاده می شود. سمپاشی باید 10 تا 15 روز بعد تکرار شود.

از بیماریهای قارچی دیگر زیره، بلایت زیره است که در مرحله گلدهی به گیاه آسیب می زند. وجود لکه های قهوه ای رنگ بر روی ساقه یا برگها از علایم این بیماری است و چنانچه گسترش یابد تمام گیاه را نابود می کند. برای مبارزه با این بیماری از قارچ کش های دیتان ، بلیتوکس ، کوپرمار به میزان یک کیلو در هکتار استفاده می شود.

بیماری سفیدک سطحی و بلایت را می توان با استفاده از ترکیب مانکوزب و دینوکاپ به طور همزمان کنترل کرد. از دیگر بیماری های زیره سبز ، بوته میری است. برای مبارزه با بوته میری باید بذرها را با یکی از انواع قارچ کش های جیوه ای به میزان 2 گرم به ازای هر کیلو بذر تیمار کرد.

تناوب کاشت زیره سبز

گیاه زیره سبز به علت حساسیت به بیماریهای قارچی نباید به عنوان دو کشت متوالی در یک زمین مورد استفاده قرار گیرد. همچنین بهتر است از کاشت زیره سبز در زمینهایی که سال قبل گیاهانی از خانواده چتریان نظیر شوید ، گشنیز ، هویج ، رازیانه و … کشت شده است اجتناب کرد.

برداشت محصول

بذرها 90 تا 110 روز پس از کاشت آماده جمع آوری هستند. بسته به ارتفاع محل کاشت زیره از اواخر اردیبهشت تا اوایل خرداد به طور کامل می رسد و آماده برداشت می گردد و در صورت مهیا بودن شرایط جوی یعنی عدم بارندگی که موجب خیس شدن بذرها می شود می توان اقدام به برداشت محصول کرد. زمانی که بوته ها شروع به زرد شدن کرد دانه ها آماده برداشت هستند.

زیره به علت ریزش بذرها پس از رسیدن کامل و همچنین بازار پسندی بیشتر باید قبل از خشک شدن کامل بذر برداشت شود. برداشت زیره سبز به علت نمدار بودن میوه ها هنگام برداشت و سطحی بودن ریشه ها و حساس بودن برداشت معمولا به صورت دستی انجام می گیرد.

بهتر است پس از برداشت محصول را به مدت سه روز تا یک هفته در انبار و در سایه یا در مقابل نور خورشید خشک کرد تا میو ه ها از شاخه جدا شود البته باید توجه داشت که ارتفاع گیاهان روی هم انبار شده نباید از 30 سانتی متر بیشتر باشد و حداقل روزی یک مرتبه زیرورو شود تا از کپک زدگی جلوگیری شود.

بعد از یک هفته میوه ها از کاه و کلش جدا شده و می توان محصول را بوجاری کرد البته بهتر است برای خشک شدن کامل بذرها چند روز پس از بوجاری بذرها را مجدد کف انبار پهن کرد تا میوه ها کاملا خشک شوند. میزان تولید محصول زیره تا یک تن در هکتار می رسد.