هر آنچه در مورد کاشت گیاه زنجبیل باید بدانید

زنجبیل یکی از قدیمی ترین ادویه های شناخته شده است که هنوز تقاضای زیادی برای آن وجود دارد. کاشت گیاه زنجبیل می تواند برای بسیاری از کشاورزان منبع خوبی برای درامد باشد. کاشت این گیاه کار آسانی بوده و با کمی تحقیق و بررسی براحتی نحوه کاشت آن را خواهید آموخت. در سری مقاله های آموزش کاشت گیاهان دارویی از سایت پالیز در این مقاله با نحوه کاشت گیاه زنجبیل آشنا می شویم.

خصوصیات گیاهشناسی زنجبیل

زنجبیل گیاهی گرمسیری با نام علمی ” officinale Zingiber ” و خانواده “زینگیبراسه” از جمله گیاهان گلدار و دارای ریزوم های گره دار می باشد. زنجبیل گیاهی چند ساله علفی و نی مانند است که به عنوان نوعی گیاه زراعی پرورش می یابد.

این گیاه به ارتفاع حدود 130 – 65 سانتیمتر رشد می کند. ساقه های کاذب هوایی معمولاً ۸ الی ۱۲ برگ متناوب دو ردیفی تولید می کند. گیاه زنجبیل دارای برگ های ایستاده ، باریک و بلند ، به رنگ سبز تیره ، دارای رگبرگ میانی برجسته و طول 30 – 15 سانتیمتر است که هر ساله در پایان فصل رشد خشک می شوند و ریزش می کنند.

این گیاه همچنین دارای ساقه های زیرزمینی ذخیره ای موسوم به ریزوم است. درون ریزوم معمولاً به رنگ زرد کمرنگ است. ریشه های ذخیره ای یا ریزوم های گیاه زنجبیل را به عنوان ادویه ، چاشنی و داروی سنتی استفاده می کنند.

گل آذین زنجبیل از نوع سنبله است. گل های زنجبیل در اندازه کوچک ، سبز تا زرد رنگ ، خالدار و دارای حاشیه ارغوانی هستند. میوه که به ندرت تولید می شود یک کپسول با دیواره نازک است که بذرهای کوچک سیاه رنگی دارد.

اقلیم های مناسب کاشت گیاه زنجبیل

گیاه زنجبیل در ُزمره گیاهان گرمسیری محسوب می شود. زنجبیل نسبت به یخبندان حساس است. بروز سرمای پائیزه موجب خشک شدن سرشاخه های آن می شود. این گیاه به آب و هوای گرم و مرطوب دائمی و بارندگی فراوان نیاز دارد. کاشت بدون نیاز به آبیاری گیاه زنجبیل نیازمند بیش از 1500 میلیمتر بارندگی سالیانه است.

کاشت موفقیت آمیز گیاه زنجبیل به وقوع بارندگی کافی در زمان کاشت بستگی دارد تا ریزوم های بذری آن بخوبی جوانه بزنند. ولی بارندگی حدوداً یک ماه قبل از برداشت برای گیاه مضرر است. بنابراین این گیاه نیاز به آب و هوای خشک در زمان برداشت دارد.

ضدعفونی کردن بذرها قبل از کاشت زنجبیل

قطعات بذری زنجبیل بسیار با ارزش و کمیاب هستند بنابراین بهتر است قبل از کاشت با آب گرم و یا مواد شیمیایی مناسب ضد عفونی شوند تا از خراب شدن آنها در اثر هجوم آفات و بیماریهای گیاهی جلوگیری شود.

1 – ضد عفونی بذرهای زنجبیل با آب داغ

قبل از کاشت بذرهای گیاه زنجبیل بهتر است آنها را با آب داغ تیمار کرد. دمای آب باید با دقت کنترل شود و ریزوم های بذری زنجبیل در مرحله کمون ( خواب ) قرار داشته باشند و گرنه دچار آسیب می شوند و از میزان جوانه زنی آنها کاسته خواهد شد.

دمای آب را برای ضد عفونی بذرهای زنجبیل در حدود 50 درجه سانتیگراد ثابت نگه می دارند. در این شیوه برای حذف عوامل بیماریزا از جمله نماتدها باید قطعات ریزوم های بذری زنجبیل را به مدت 10 دقیقه در آب داغ غوطه ور ساخت.

باید توجه داشت که تیمار آب داغ برای حذف عوامل بیماریزای باکتریایی و قارچی نظیر باکتری “سودوموناس” عامل بیماری پژمردگی باکتریایی زنجبیل و قارچ فوزاریوم عامل بیماری پوسیدگی زرد زنجبیل کفایت نمی کند زیرا این قبیل عوامل بیماریزا در داخل بافت آوندی ریزوم های بذری زنجبیل حضور دارند و از گزند گرمای آب مصون می مانند.

2 – ضدعفونی بذرها زنجبیل با مواد شیمیایی

همانطور که گفته شد قبل از کاشت گیاه زنجبیل می توان آنها را با مواد شیمیایی ضد عفونی کرد. برای ضد عفونی ریزومهای زنجبیل می توان آنها را در محلول ” کلراکس” با غلظت 10% برای مدت 10 دقیقه غوطه ور کرد. ترکیبات دیگری نظیر : “پانوژن” ، توپسین ام” ( فنل مرکوریک استات ) نیز قابل استفاده برای ضدعفونی ریزوم های زنجبیل هستند.

بعلاوه می توان قطعات زنجبیل را در محلول 10 درصد سفید کننده های خانگی به نسبت 1 به 9 سفید کننده و آب برای مدت 10 دقیقه قرار داد تا ضد عفونی سطحی شوند. ریزومهای ضد عفونی شده را می توان در محل های تمیز و عاری از بیماری برای مدت حدوداً 5 – 3 روز تا فرارسیدن زمان کاشت نگهداری نمود.

جوانه دار کردن بذرها قبل از کاشت گیاه زنجبیل

جوانه دار کردن ریزوم های زنجبیل قبل از کاشت در شرایط “درون خانگی” می تواند موجب رسیدگی زودتر گیاه در طی یک دوره کوتاهتر گردد و بدین ترتیب می توان محصول را در مناطقی با دوره رشد کوتاهتر قبل از فرارسیدن سرمای زمستان از سطح مزرعه جمع آوری و خارج نمود.

ریزوم های بذری زنجبیل را برای جوانه دار کردن در سینی های کم عمق قرار می دهند سپس سطح آنها را با لایه ای از الیاف ُخرد شدۀ نارگیل ( کوکوپیت ) می پوشانند. سینی های رشد باید در شرایط مرطوب و گرم نگهداری شوند. ریزوم های بذری که به اندازه کافی جوانه زده باشند درون بسترهای آماده شده کاشته می شوند.

کاشت بوته های گیاه زنجبیل در مناطق گرمسیری در مکان هایی باید انجام شود که روزانه بویژه صبح ها لااقل 5 – 2 ساعت در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرند و عصرها تحت شرایط سایه یا نیمه سایه واقع شوند. گیاه زنجبیل قادر به رشد در شرایط کاملا آفتابگیر نیز می باشد اما دمای خاک هیچگاه نباید از 32 درجه سانتیگراد بالاتر برود.

خاک مناسب کاشت گیاه زنجبیل

گیاه زنجبیل در انواع خاک ها رشد می کند اما بهترین عملکرد را در خاک های لومی – رسی حاوی مواد آلی کافی ارائه می دهد. خاک های لومی سبک سرشار از هوموس نیز برای رشد گیاه زنجبیل بسیار ایده آل هستند. گیاه زنجبیل به شرایط ماندابی بسیار حساس است و در خاک های اشباع از آب دوام نمی آورد. گیاه زنجبیل برای رشد مطلوب نیازمند خاک گرم و حاصلخیز است گیاه زنجبیل خاک هایی با اسیدیته 6/5 – 6/1 را ترجیح می دهد.

آماده سازی بستر کاشت گیاه زنجبیل

شخم زمین زراعی را حدود 3 – 1 ماه قبل از کاشت به عمق 30 سانتیمتر انجام می دهند و بقایای گیاهی را دفن می کنند تا زمان کافی برای پوسیدن آنها باقی باشد. بستر کاشت گیاه زنجبیل بویژه در اراضی دارای بافت سنگین باید از زهکشی مناسب برخوردار باشد. ایجاد بسترهای زهکش دار می تواند بر کیفیت محصول زنجبیل بیفزاید بنابراین خاک باغچه را با حجم مساوی از کمپوست کاملا پوسیده مخلوط می سازند تا زه کشی آن بهتر شود.

خاک باغچه نباید کاملا شنی یا رسی باشد زیرا بسیار فقیر و یا متراکم تر از حد مورد نیاز خواهد بود. استفاده از سینی های کاشت حاوی بسترهای “خزه اسفاگنوم” یا الیاف نارگیل می توانند در تهیه گیاهچه های نشایی زنجبیل بسیار مفید واقع گردند. چنین بسترهایی از قابلیت جذب آب کافی و زهکش مناسب برخوردارند و موجبات پوسیدگی گیاهچه ها را فراهم نمی سازند.

دمای مناسب برای جوانه زنی ریزوم های بذری زنجبیل در حدود 25 – 22 درجه سانتیگراد است لذا برای این منظور می توان از بسترهای حاوی مواد آلی نپوسیده و یا سایر منابع تولید کننده حرارت بهره ُجست.

کاشت گیاه زنجبیل

زنجبیل گیاه مناطق گرمسیری است لذا برای رشد نیاز به دمای گرم و بدون سرما و یخبندان می باشد. کاشت گیاه زنجبیل در مناطق گرمسیری از اواخر زمستان تا اوایل بهار انجام می شود. در مناطق معتدله پس از بر طرف شدن خطر سرمازدگی یعنی در اواخر بهار گیاه زنجبیل را می کارند.

1 – کاشت گیاه زنجبیل در گلدان

گلدان های مناسب برای کاشت گیاه زنجبیل باید لااقل 30 سانتیمتر عمق و 35 سانتیمتر قطر داشته باشند. گلدان های پلاستیکی یا پاکت های پلاستیکی بزرگ از گلدان های گلی برای این منظور مناسب ترند زیرا انعطاف پذیری بیشتری دارند. سطح زیرین گلدان ها باید دارای منافذی برای تخلیه آب مازاد باشند.

کف گلدان ها را قبل از کاشت بذرهای گیاه زنجبیل با 15 – 10 سانتیمتر خاک مخلوط با کود بپوشانید. بهتر است از خاک با زهکشی مناسب بعنوان محتوی گلدان ها استفاده کنید. برای خاک گلدان می توان از مخلوط دو قسمت کمپوست ، دو قسمت خزه اِسفاگنوم ، یک قسمت پرلیت و یک قسمت “ورمیکولایت” استفاده کرد.

2 – کاشت گیاه زنجبیل در مزرعه

گیاه زنجبیل بذر حقیقی تولید نمی کند بنابراین برای کاشت باید از ساقه های زیرزمینی یا ریزوم های آن استفاده کرد. ریزوم های زنجبیل باید گوشتالود و فاقد چروکیدگی باشند. آنها همچنین باید از جوانه یا چشم برخوردار باشند.

ریزومهای که برای کاشت گیاه زنجبیل استفاده می شود باید رسیده و بالغ و عاری از بیماریها و آفات باشند. برای کاشت هر هکتار مزرعه زنجبیل به حدود 2300 – 1500 کیلوگرم ریزوم بذری احتیاج است.

برای صرفه جویی ریزومهای زنجبیل قبل از کاشت باید قطعه قطعه شوند. هر قطعه ریزوم برای کاشت باید 5 – 3 سانتیمتر طول ، 100 – 50 گرم وزن و 4 – 2 جوانه یا چشم داشته باشد تا بخوبی رشد نماید.

قطعات ریزوم بذری را برای چند روز در مکان خشک نگهداری می کنند تا محل های بریدگی آنان التیام یابند و بدین ترتیب لایه ای از ” کالوس” بر سطح بریدگی ها تشکیل گردند. این عمل باعث می شود که خطر سرایت امراض گیاهی خاکزی کاهش یابد. یقیناً بذرهای که جوانه های بیشتر و سالم تری داشته باشند سریعتر و بهتر جوانه می زنند و بنحو یکنواخت تری سبز می شوند.

برای کاشت گیاه زنجبیل در مزرعه باید ریزوم های را با فواصل 20 – 15 سانتیمتر از همدیگر بکارید. برای کاشت بذرها معمولا بستر کاشت را به حالت جویچه هایی با عمق 15 سانتیمتر در می آورند سپس بذرها را با فاصله مناسب در عمق جویچه ها قرار می دهند بطوری که جوانه های آن به سمت بالا قرار گیرند.

سپس بذرها را با لایه ای از مخلوط خاک سبک و کود آلی یا کمپوست به ضخامت 8 – 5 سانتیمتر می پوشانند تا بدین طریق بر حاصلخیزی بستر رشد نیز افزوده شود. عمل پوشاندن سطح بذرهای کاشته شده را با دیسک و یا گاو آهن می توان انجام داد. نوساقه های زنجبیل پس از حدود 12 – 10 روز از ریزوم های بذری خارج می شوند و به سطح خاک می آیند و سبز می شوند.

مالچ پاشی مزارع زنجبیل

بهتر است پس از کاشت گیاه زنجبیل مالچ پاشی انجام شود. مالچ مورد نیاز را اغلب از برگ های پوسیده گیاهان و یا کودهای دامی پوسیده انتخاب می کنند. استفاده از برگ های گیاهان زیر برای مالچ پاشی اراضی زنجبیل بسیار رایج است زیرا ترکیبات شیمیایی موجود در آنها باعث کاهش هجوم آفاتی چون ساقه خوارها می گردند : 1 – گیاه ” شاهپسند درختچه ای ” با نام علمی “camara Lantana ” از خانواده شاهپسند 

مالچ پاشی گیاهچه های زنجبیل می تواند آنها را از هجوم علف های هرز محفوظ دارد و رطوبت خاک را در حد مناسبی نگهداری نماید. مالچ پاشی در بسترهای دارای دمای کمتر از 10 درجه سانتیگراد باید با لایه ای نسبتاً ضخیم انجام پذیرد تا به گرم نگهداشتن خاک بستر کمک نماید.

مالچ پاشی مزارع زنجبیل را طی دو دوره انجام می دهند 1 – مالچ پاشی اول بلافاصله پس از کاشت و با 12 – 10 تن مواد آلی در هکتار انجام می پذیرد. اهداف مالچ پاشی اول شامل افزایش مواد آلی خاک ، حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از شسته شدن خاک سطح بذرها در اثر باران های شدید می باشد.

مالچ پاشی دوم و احیاناً سوم را با 5 تن مواد آلی در هکتار در فواصل 90 – 40 روز پس از کاشت گیاه زنجبیل انجام می دهند. اینگونه مالچ پاشی ها غالباً پس از عملیات داشت همچون وجین ، فوکا زدن و خاکدهی انجام می گیرد.

مهمترین فواید مالچ پاشی

• افزایش حاصلخیزی خاک
• حفظ رطوبت خاک
• حفاظت از فرسایش خاک
• کنترل علفهای هرز

آبیاری بستر کاشت گیاه زنجبیل

خاک بستر ریزوم های زنجبیل باید مرطوب نگهداشته شود لذا انجام آبیاری در مکانهای با بارندگی ناکافی الزامی می باشد. در چنین مواردی مزرعه زنجبیل را بلافاصله پس از کاشت به مقدار مناسبی آبیاری می کنند اما از آبیاری مازاد باید پرهیز شود.

آبیاری مزارع زنجبیل را می توان از طریق ایجاد جویچه ها در فواصل زمانی 10 – 4 روزه برای تأمین نیازهای رطوبتی بوته های زنجبیل انجام داد. طول دوره های آبیاری به شرایط اقلیمی و شرایط خاک بستگی دارد. خاک های اشباع و غرقاب موجب پوسیدن گیاهچه های زنجبیل خواهند شد. بنابراین خاک های رسی سنگین باید بخوبی اصلاح گردند تا از قابلیت زهکشی مطلوب برخوردار شوند.

کنترل علف های هرز

برای کنترل علفهای هرز مزارع زنجبیل معمولا از فوکا حدوداً 8 – 6 هفته پس از کاشت گیاه زنجبیل استفاده می نمایند. از کاردک های بزرگ نیز می توان برای کنترل علفهای هرز اطراف بوته های زنجبیل سود جست ولیکن باید مراقبت کرد که به گیاه اصلی آسیبی وارد نگردد.

از تهاجم مزرعه زنجبیل توسط ” اویارسالم چندساله ” از خانواده ” جگن ها ” یا ” سیپراسه ” باید شدیدا اجتناب ورزید زیرا کنترل آن نسبتاً دشوار می باشد. غده های این جگن چند ساله در درون خاک و در مجاورت ریزوم های گیاه زنجبیل رشد می کنند و بدین ترتیب با استفاده از مواد غذایی موجود به کاهش عملکرد محصول کمک می کنند. این گیاه در صورت عدم کنترل بموقع بزودی می تواند سراسر مزرعه زنجبیل را تحت سیطره در آورد.

کوددهی گیاه زنجبیل

زمین کاشت گیاه زنجبیل را حدوداً یک ماه قبل از کاشت با مواد آلی پوسیده تقویت می کنند ولی مواد آلی نپوسیده باید حدودا 4 – 2 ماه قبل از کاشت به خاک افزوده گردند. استفاده از کمپوست های کاملا پوسیده برای تقویت مزارع زنجبیل بسیار مفید می باشد. استفاده از کودهای دامی پوسیده یا کمپوست به میزان 8 – 6 تن در هکتار برای تقویت مزارع زنجبیل مناسب است.

برای تکمیل تقویت مزارع زنجبیل معمولا از کودهای مرکب 14-28-14 به میزان 850 – 600 کیلوگرم در هکتار استفاده می کنند. برای بهبود اراضی زیر کاشت گیاه زنجبیل با خاک های اسیدی غالباً از ترکیب کودی 18-18-18 بهره می گیرند. افزودن کودهای شیمیایی پتاسه بهتر است در طی مرداد و شهریور انجام گیرد زیرا ریزوم های گیاه زنجبیل در این زمان تشکیل شده و رشد می کنند.

خاکدهی بوته های زنجبیل

پس از کاشت گیاه زنجبیل خاکدهی بوته ها از اهمیت بالای برخوردار است. اطراف طوقۀ بوته های زنجبیل باید در دوره های معینی از زندگی گیاه خاکدهی گردند. خاکدهی ها در موفقیت پرورش گیاه زنجبیل و دستیابی به محصول مطلوب بسیار ضرورت دارند.

در این رابطه حدودا 6 – 4 هفته پس از کاشت بذرهای گیاه زنجبیل باید به بررسی ناحیه طوقه پرداخت آنگاه زمانی که رنگ صورتی روشن را در ناحیه طوقه گیاه مشاهده نمودید باید همزمان با کوددهی به خاکدهی پای بوته ها اقدام ورزید. کوددهی و خاکدهی بوته های زنجبیل باید هر 4 – 2 هفته یکبار تکرار شود.

برداشت زنجبیل

زمان برداشت زنجبیل بطور کلی مبتنی بر دستورالعمل زیر می باشد : 1 – برای مصارف تازه خوری حدوداً 5 ماه پس از کاشت. 2 – برای تهیه زنجبیل خشک حدوداً 9 – 8 ماه پس از کاشت یعنی زمانیکه برگ ها شروع به زرد شدن نمایند. 3 – برای تهیه روغن حدوداً 9 – 8 ماه پس از کاشت زمانی که برگها کاملا زرد شده باشند.

برگ های بالغ گیاه زنجبیل در زمان برداشت به زردی می گرایند و ساقه های کاذب آن به تدریج خشک می شوند. برداشت گیاه زنجبیل را بطور سنتی زمانی انجام می دهند که ساقه هایش پژمرده شده باشند.

به دلیل متفاوت بودن زمان کاشت گیاه زنجبیل زمان برداشت آن نیز متفاوت است. دوره جمع آوری یا برداشت ریزوم های زنجبیل در مناطق گرمسیری از دی تا اردیبهشت و در مناطق غیر گرمسیری از مهر تا آذر انجام می دهند.

برای برداشت زنجبیل ها باید خاک اطراف طوقه گیاه را از فاصله حدوداً 30 – 25 سانتیمتری با کمک بیلچه باغبانی سست نمود سپس منطقۀ ابتدای ساقه را در دست گرفت و آهسته بالا کشید تا تماماً از خاک خارج گردد. سپس ریزومها را دسته بندی کرده در نهایت دسته‌های ریزوم بدقت تمیز شسته و جوشانده شده و آنها را برای مدت حدود ۸ روز در آفتاب خشک می کنند.

ریزوم هایی که زودتر از موقع ، برداشت می شوند قاعدتاً دارای پوست نازکتری هستند و برای مصارف تازه خوری اختصاص می یابند. بنابراین معمولا محصول برداشت های آغازین را بطور روزانه روانه بازار می کنند و بعنوان محصول تازه و نوبرانه بفروش می رسانند در حالیکه اکثریت برداشت های بعدی را بحالت خشک در می آورند و برای فروش یا مصارف آتی انبار می کنند.

ریزوم هایی که پس از خشک شدن سرشاخه های گیاه زنجبیل همچنان درون خاک باقی بمانند تدریجاً پوست آنها کلفت و قهوه ای می شود و میزان تندی آنان کاهش می یابد و بر میزان فیبر آنها اضافه می گردد. بنابراین برای تولید ادویه مناسبتر هستند. در شرایط مساعد برداشت 2 تن در هکتار زنجبیل خشک مناسب است.