هر آنچه در مورد کاشت و داشت درخت خرما باید بدانید

خرمـا بـه عنـوان دومیـن محصـول باغـی کشـور بـا توليـد يک ميليـون تن در سـال ، در 15 اسـتان کشـت می شـود. دو سـوم خرمای تولیـدی کشـور مربـوط بـه پنـج اسـتان کرمان ، خوزسـتان ، سيسـتان و بلوچسـتان ، بوشهر و هرمزگان است. این میزان تولیـد ، ایران را در رتبه چهارم تولید خرمای جهان قــرار داده اســت. در این مقاله با نحوه کاشت و داشت درخت خرما آشنا می شویم.

گيـاه خرمـا درخت راسـت قامتی اسـت که ارتفـاع آن به 10 تا 20 متر می رسـد و تنـه خرمـا از بقايای به جامانـده از غلاف برگها به وجـود می آيد. برگهـای خرما پرماننـد ، بـزرگ و بـه طـول شـش متـر اسـت. هـر بـرگ از درون غلافی خارج می شود کــه توسط شبکه ای از فيبرها احاطـه می شــود.

گلهــای کوچک و معطر آن روی دو گياه نر و ماده پديدار می شوند. گلهای مـاده ، سـفيد و گلهای نـر ، شـيری رنـگ و چرمـی هسـتند. هـر خوشـه بـزرگ گل ممکـن اسـت حـاوی 6 تـا 10 هـزار گل باشـد. میوه این درخت بسیار شیرین و خوش طعم و دارای خواص زیادی است. خواص و فواید خرما برای بدن زیاد است و از آن می توان برای جایگزینی شیرینی جات و قند استفاده کرد.

ارقام مختلف درخت خرما

بالــغ بر 3000 رقــم خرمــا در دنيا شــناخته شده اســت کــه بخش عمده ای از آن ( حـدود 400 رقـم ) متعلـق بـه ايـران اسـت. مهمتريـن گونه های خرمای ایران ، ســاير ( اســتعمران) در خوزســتان ، مضافتــی در کرمان و بــم و گونه های زاهــدی و پيارم در حاجی آباد هرمــزگان هســتند.

رقم استعمران ( سایر )

رقم نیمه خشک استعمران مهمترین رقم صادراتی کشور است و حدود ۹۰ درصد از صادرات خرمای استان خوزستان و ۴۵ درصد از صادرات خرمای کشور را به خود اختصاص داده است. این رقم مختص استان خوزستان است و بیش از ۸۰ درصد سطح زیر کاشت درخت خرما این استان را شامل می شود. درخت آن دارای اندازه تاج و میزان رشد متوسط است اما از نظر میزان محصول جزو ارقام کم محصول است ( متوسط ۵۰ کیلوگرم از هر درخت )

رنگ میوه این رقم در مرحله خال ( خارک ) زرد ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای است. در استان خوزستان میوه این رقم در اواخر شهریورماه قابل برداشت است. این رقم نسبت به کنه تارتن خرما نسبتاً مقاوم است. مهمترین مناطق کاشت درخت خرما استعمران شامل شهرستانهای شادگان ، آبادان و خرمشهر ، دارخوین ، اروندکنار و اهواز است.

خرمای رقم پیارم

این رقم یکی از باکیفیت ترین و گرانترین ارقام تجاری انحصاری کشور است. بدین معنا که این رقم مختص کشور ما است و تاکنون در هیچ کشور دیگری تولید نشده است. منشأ و خاستگاه این رقم منطقه حاجی آباد استان هرمزگان است. در کاشت و داشت درخت خرما رقم پیارم باید به این نکته توجه کرد که این رقم نسبت به رطوبت هوا حساس و جهت تولید میوه تجاری نیازمند شرایط خشک و خنک است.

میزان رشد درخت و اندازه تاج آن متوسط است و قدرت تولید محصول متوسطی نیز دارد ( متوسط 60 کیلوگرم در درخت ) رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای شکلاتی تا تیره است. در منطقه حاجی آباد میوه این رقم در اواخر شهریور و اوایل مهرماه قابل برداشت است.

خرمای رقم برحی

رقم برحی از جمله مطلوبترین ارقام تجاری بین المللی است که منشأ اصلی آن مناطق آبادان ، خرمشهر در ایران و بصره عراق است. این رقم جزو ارقام تر ( نرم ) است که در هر سه مرحله خلال ، رطب و تمر ( خرما ) قابل مصرف است. البته بیشترین مصرف آن به صورت خلال و رطب است. منطقه غالب کاشت درخت خرما برحی استان خوزستان و به ویژه در شهرستانهای آبادان ، خرمشهر ، اروندکنار و اهواز است.

درخت رقم برحی پر رشدترین و گسترده ترین تاج را در بین سایر ارقام خرما دارا است و تاج آن از زیبایی خاصی برخوردار است که در طراحی فضاهای سبز ، پارکها و اماکن تفریحی می توان از آن بهره برد. میوه این رقم در مرحله خلال زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای است.

میوه این رقم در استان خوزستان در شهریور ماه قابل برداشت است. رقم برحی جزو ارقام پرمحصول است و متوسط عملکرد آن در مرحله تولید تجاری حدود ۱۵۰ کیلوگرم در درخت است. این رقم به کنه تارتن بسیار حساس است.

رقم زاهدی

رقم زاهدی جزو ارقام خشک و بازارپسند کشور است و از جمله محدود ارقامی است که رنگ میوه آن در مرحله خرما زرد روشن است. کاشت درخت خرما رقم زاهدی بیشتر در جنوب استان خوزستان ، بوشهر و فراشبند فارس است. میوه آن علاوه بر مصرف داخلی، از بازارپسندی مناسبی جهت صادرات برخوردار است. به دلیل خشک بودن بافت میوه به راحتی قابل حمل و نقل و جابجایی است. اما میوه آن نسبت به آفات انباری حساس است.

میزان رشد درخت نسبتا زیاد و اندازه تاج آن بین متوسط تا بزرگ است و قدرت تولید محصول متوسطی نیز دارد ( متوسط 60 کیلوگرم در درخت ) رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما زرد تا قهوه ای بسیار روشن است.

رقم زاهدی به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد خود مانند سازش پذیری با شرایط مختلف آب و هوایی ، تحمل سرما و مقاومت نسبی به کنه تارتن خرما در اغلب مناطق خرماخیز کشور کشت و پرورش می یابد.

خرمای کبکاب

رقم کبکاب از جمله ارقام تجاری کشور و دارای بافت میوه نرم ( تر ) است. منشأ این رقم استانهای بوشهر ، فارس و خوزستان است. میوه آن بسیار بازارپسند بازارهای داخلی و همچنین خارجی است و از جمله ارقام صادراتی کشور است. به دلیل نرم بودن بافت میوه و حساسیت در برابر فشردگی ، حمل ونقل و جابجایی آن دارای محدودیتهایی است اما میوه آن قدرت انبارداری و ماندگاری خوبی دارد.

میزان رشد درخت نسبتا زیاد و اندازه تاج آن بین متوسط تا بزرگ است و قدرت تولید محصول متوسطی نیز دارد ( متوسط 70 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای تیره است. در استان خوزستان میوه این رقم در مهرماه قابل برداشت است. مهمترین مناطق کاشت درخت خرما رقم کبکاب استانهای بوشهر ، فارس و خوزستان هستند.

رَبی

رقم ربی دارای بافت میوه نیمه خشک است. منشأ این رقم منطقه بلوچستان است و از جمله ارقام صادراتی کشور است. میوه آن از قدرت انبارداری و ماندگاری خوبی برخوردار است. میزان رشد درخت نسبتا زیاد و اندازه تاج آن بین متوسط تا بزرگ است و قدرت تولید محصول متوسطی نیز دارد ( متوسط 70 کیلوگرم در درخت ).

رنگ میوه آن در مرحله خارک قرمز رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای متمایل به سیاه است. میوه آن شباهت فراوانی با میوه رقم پیارم دارد. در منطقه بلوچستان میوه این رقم در اواخر شهریور و مهرماه قابل برداشت است. مهمترین مناطق کاشت درخت خرما رقم ربی منطقه بلوچستان است.

مضافتی

رقم مضافتی نیز ازجمله ارقام تجاری کشور است که دارای بافت میوه نرم است. منشأ این رقم استانهای کرمان ، هرمزگان و سیستان و بلوچستان است. به دلیل نرم بودن بافت میوه و حساسیت در برابر فشردگی ، حمل و نقل و جابجایی آن دارای محدودیتهایی است. میزان انبارداری و ماندگاری میوه آن بسیار ضعیف است و در صورت بالا بودن رطوبت نسبی محیط میوه به سرعت ترش و یا مورد هجوم انواع قارچها واقع می شود.

میزان رشد درخت آن بسیار زیاد و اندازه تاج آن بسیار بزرگ است و از قدرت تولید محصول فراوانی نیز برخوردار است ( متوسط 120 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک قرمز رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای بسیار تیره تا سیاه و در مرحله خرما سیاه است. در استان کرمان میوه این رقم در مهرماه قابل برداشت است.

خرمای دیری

رقم دیری جزو ارقام خشک و بازارپسند کشور است. منشأ آن بیشتر استان خوزستان است. میوه آن علاوه بر مصرف داخلی، از بازارپسندی مناسبی جهت صادرات برخوردار است. به دلیل خشک بودن بافت میوه به راحتی قابل حمل و نقل و جابجایی است؛ اما میوه آن نسبت به آفات انباری حساس است.

میزان رشد درخت کم و اندازه تاج آن کوچک است و قدرت تولید محصول اندکی دارد ( متوسط 40 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک قرمز رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای مایل به قرمز است. مهمترین منطقه کاشت درخت خرما این رقم استان خوزستان است.

خرمای شاهانی

رقم شاهانی دارای بافت میوه نرم ( تر ) و ازجمله ارقام تجاری کشور است. منشأ این رقم استان فارس است. به دلیل نرم بودن بافت میوه و حساسیت در برابر فشردگی، حمل و نقل و جابجایی آن دارای محدودیتهایی است. یکی از مشکلات میوه این رقم جداشدن پوست از میوه ( پفکی شدن ) است.

میزان رشد درخت نسبتا زیاد و اندازه تاج آن بزرگ و مرتفع است و دارای قدرت تولید محصول متوسطی است ( متوسط 70 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای است. در استان فارس میوه این رقم در شهریور و مهرماه قابل برداشت است.

گنطار

رقم گنطار نیز دارای بافت میوه نرم است. منشأ این رقم استان خوزستان است. به دلیل نرم بودن بافت میوه و حساسیت در برابر فشردگی ، حمل و نقل و جابجایی آن دارای محدودیتهایی است. اما میوه آن از قدرت انبارداری و ماندگاری خوبی برخوردار است.

میزان رشد درخت متوسط و اندازه تاج آن نیز متوسط است و قدرت تولید محصول متوسطی نیز دارد ( متوسط 70 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای تیره است. مهمترین مناطق کاشت درخت خرما رقم گنطار استان خوزستان است.

خرمای مجول

رقم مجول از جمله مهمترین ارقام تجاری جهان است و به دلیل داشتن میوه بسیار درشت از بازارپسندی بسیار زیادی برخوردار است. منشأ آن مراکش است. خارک مجول قابل مصرف نیست و معمولاً آن را در مرحله رطب کامل یا خرما برداشت می کنند. نرمی و آبدار بودن بافت میوه در مرحله رطب، آن را نسبت به شرایط مرطوب و بیمار یزا حساس می کند.

میزان رشد درخت و اندازه تاج آن متوسط است اما قدرت تولید محصول آن کم تا متوسط است ( متوسط 50 کیلوگرم در درخت ). رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد رنگ ، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله خرما قهوه ای است. در استان خوزستان میوه این رقم در شهریورماه قابل برداشت است.

مکانیابی کاشت درخت خرما

بـه طـور كلی خرما محصول مناطق گرمسـیری و نیمه گرمسـیری اسـت. کاشت و داشت درخت خرما در نقاطی امکانپذیر اسـت كه دارای زمسـتان معتدل و تابسـتان گرم و خشـك و طولانی بـرای رسـيدن ميـوه باشـد و در مدت 7 – 5 ماه از زمـان گرده افشـانی تا برداشـت ميـوه، باران يا رطوبت بيش از اندازه وجود نداشـته باشـد.

درجـه حرارت، رطوبت، باران، نور و بـاد جزو مهمترين عوامل آب و هوایی به شـمار میروند كــه رشـد رويشی و كميت و كيفيت محصول خرما را تحت تأثیر قرار می دهنـد.

درجه حرارت

دمای ایده ال برای نخل 32 – 25 درجه سانتیگراد است. گرمای شدید بر روی تبخیر و تعرق نخل اثر می گذارد و کم آبی را تشدید می کند. همچنین بر روی گرده افشانی، بویژه اگر با تنش کم آبی همزمان باشد تأثیر منفی خواهد داشت. درجـه حـرارت پاییـن نیز بـه درخت خرما خسـارت می زنـد.

باران

یکی دیگر از عوامل تاثیر گذار در کاشت و داشت درخت خرما میزان بارش باران است. یک بارندگـی ملایـم بهـاره همـراه بـا رطوبـت نسـبی بـالا و بـه دنبـال آن افزایــش دمـا درست قبل از گرده افشانی، ســبب شیوع بیماری خامــج خرمـا میشـود لذا اسـتفاده از حفاظهایـی بـرای کاهـش اثـرات بـاران توصیـه می شود.

چنانچــه بــاران بعد از گــرده افشــانی انجام شــود، بســیاری از گرده هــا را می شوید و از دســترس گل مــاده خارج می‌کنــد. بعلاوه بارندگــی شـرایط مناسـبی بــرای فعالیــت قارچهــای عامــل بیمــاری پوســیدگی گل آذیــن فراهــم می کند

رطوبت هوا

اگرچــه درخت خرمـا مناســب مناطق خشک و نیمه خشـک اسـت ولـی رطوبت نسـبی تأثیـر زیـادی بـر رشـد و نمـو آن دارد. وقتـی رطوبت پایین اســت، بیماریهـای قارچی بــر روی درخــت ظاهــر نمی شـوند ولی در عــوض شــرایط مناســبی بــرای حشـرات آفت و کنه هــا فراهــم می شــود.

همچنیـن رطوبـت در زمـان بلـوغ بـر کیفیـت خرمـا تأثیـر می گـذارد. در رطوبـت بــالا میــوه خرمــا نرم و چســبناک میشــود در حالــی کــه در رطوبت پایین میــوه بســیار خشــک می شود. ایــن حالت در صورتــی کــه رطوبت پایین بــا بادهـای گـرم و خشـک همـراه باشـد تشـدید میشـود. رطوبـت بـالا در زمـان بلـوغ سـبب ایجـاد برشهـا و شــکافهای زیادی در میــوه می شــود. میوههای نرم می افتنــد و ارزش تجاری خــود را از دســت می دهند.

باد و نور

بادهای ملایــم بــرای گرده افشــانی مناسـبند در حالی کــه بادهــای تنــد می تواننـد ســبب از دسـت رفتن گرده ها شــوند. خرمـا عمدتـا تحمـل زیـادی نسبت به نـور شـدید دارد.

خاک مناسب کاشت درخت خرما

از مهمترین عوامل تاثیر گذار در کاشت و داشت درخت خرما انتخاب خاک مناسب است. این گیاه در هــر نـوع خـاک از شــن خالـص تـا خاکهـای سـنگین رسـوبی کـه مواد معدنی و آب مورد نیـازش را تأمین می‌کند قـادر بـه رشـد اسـت. کشـت نخـل در خاکهای رسـی سـنگین و خـاک هـای شـنی کـه از نظـر مـواد غذایـی فقیـر هسـتند توصیـه نمی شود. بهترین نوع خاک برای نخل خرما خاکهای عمیق، زهکش دار با بافت نسبتاً سبک و دارای مواد آلی کافی و قدرت نگهداری آب مناسب است.

اگر چـه نخـل خرمـا از همـه محصـولات دیگـر نسـبت بـه شـوری مقاومتر اسـت و حتـی در درجـه شـوری 16 دسـیزیمنس بـر متـر نیـز محصـول تولیـد می‌کند ولــی خاکهای شــور باعث کاهــش رشد و نمو و کاهـش میــزان محصول و حتی در برخی مــوارد باعث مرگ نخل می شوند. وجـود نمک زیـاد در خـاک موجـب میشـود عناصـر تشکیل دهنـده نمـک جـذب گیـاه شـوند و در بافتهـای گیاهی تجمع‌ کننـد و سـبب سـوختگی بافـت هـای گیاهـی بویژه برگها شـوند.

روشهای تکثیر درخت خرما

مهمترین مرحله در زمان کاشت و سپس داشت درخت خرما تعیین روش تکثیر است. نخل خرما را به سه روش بذر، پاجوش و کشت بافت میتوان تکثیر کرد. استفاده از بذر به دلیل دوپایه بودن نخل خرما و همچنین دوره رشد نونهالی بسیار طولانی فقط در کارهای اصلاحی کاربرد دارد و جهت احداث و راه اندازی نخلستانهای تجاری توصیه نمیشود. تکثیر تجاری نخل خرما به دو روش کلی پاجوش و کشت بافت انجام میشود.

کاشت درخت خرما از طریق پاجوش

متداولترین روش برای تکثیر نخل خرما، استفاده از پاجوش است. پاجوشها باید سالم ، قوی و از نخل مادری که عاری از هرگونه آلودگی به آفت و بیماری است تهیه شوند. نخل مادری نباید بیش از شش پاجوش در اطراف خود داشته باشد در غیر این صورت، پاجوشها ضعیف و کشیده می شوند و گیرایی کمتری خواهند داشت.

وزن 20 – 10 کیلوگرم برای پاجوش ها بسیار مناسب است. در صورت پایینتر بودن وزن پاجوش از این میزان گیرایی آن به شدت کم می شود و در صورت بالاتر بودن وزن پاجوش، هزینه های احداث نخلستان به دلیل سنگینی پاجوشها و مشکلات جداسازی ، بسته بندی ، حمل ونقل ، جابه جایی و کشت آنها بالا می رود و از میزان گیرایی نهالها نیز به دلیل صدمات وارده در حین جابجایی کاسته می شود.

انتخاب زمان کشت نهال

انتخاب زمان مناسب کاشت نهال تاثیر زیادی در موفقیت مراحل داشت درخت خرما دارد. نهالهای قابل کشت نخل خرما در مقابل شرایط سخت محیطی حساس اند و در صورت بروز تنش دمایی یا رطوبتی شدیداً آسیب می بینند. بنابراین زمان کشت نهالها باید به گونه ای انجام شود که بلافاصله با دماهای بسیار پایین یا بسیار بالا مواجه نشوند و فرصت کافی جهت استقرار اولیه را داشته باشند. کاشت نهال را میتوان در دو فصل پاییز یا زمستان انجام داد :

کاشت پاییزه درخت خرما

با تغییر شرایط آب و هوایی و خنک شدن هوا در اواخر فصل تابستان و ابتدای فصل پائیز، میتوان نسبت به کاشت نهال خرما اقدام کرد. کاشت نهال در پاییز نباید به تعویق بیفتد در غیر این صورت به دلیل سرمازدگی نهالها قبل از استقرار و عدم زمان کافی برای توسعه ریشه ها تلفات نهالها بالا خواهد رفت. طبعاً پوشش دهی نهال معمولاً با برگ نخل یا کیسه های کنفی بلافاصله پس از کشت نیز جهت حفاظت بیشتر نهالها ضروری است.

کاشت بهاره درخت خرما

در اواخر فصل زمستان و آغاز فصل بهار در زمانی که دمای هوا رو به افزایش است زمان مناسب جهت کاشت بهاره درخت خرما است. در اینجا نیز باید به محض مساعد شدن هوا اقدام به کشت کرد تا نهالها فرصت استقرار و مقابله با گرمی هوا را داشته باشند.

آماده سازی بستر کاشت درخت خرما

آماده سازی بستر کشت شامل مراحل زیر است :

• حذف بقایای گیاهان قبلی بیمار و شکسته قبل از آغاز عملیات کاشت نهال الزامی است. وجود این بقایا در انجام عملیاتی از قبیل شخم ، دیسک ، تهیه گوده ، عبور و مرور مشکل ایجاد می کنند. همچنین این بقایا محل تجمع آفات و بیماریها هستند
• قبل از شروع به کاشت و داشت درخت خرما درصورتیکه زمین نیاز به تسطیح اساسی داشته باشد باید نقشه توپوگرافی زمین تهیه و سپس اقدام به تسطیح شود.

احداث گوده ها

پس از عملیات تسطیح زمین و تعیین محل دقیق گوده های کاشت، عملیات احداث آنها آغاز می شود. ابعاد گوده کاشت را باید با توجه به بافت خاک تعیین کرد. هر چه خاک سبکتر و حاصلخیزتر باشد ابعاد گوده را میتوان کمتر در نظر گرفت و هر چه بافت خاک سنگینتر و خاک از نظر مواد غذایی و آلی فقیرتر باشد باید عمق گوده را بیشتر در نظر گرفت. به طور کلی و معمولاً ابعاد گوده ها را 1×1×1 متر در نظر می گیرند.

گوده های حفرشده باید به مدت 30 – 20 روز در مقابل نور شدید خورشید قرار گیرند و سپس جهت پر کردن آنها اقدام کرد. گوده ها پس از احداث باید توسط مخلوط خاکی مناسب مجدداً پر شوند.

جهت پر کردن چاله های می توان از مخلوط خاک + کود حیوانی کاملاً پوسیده ( 15 – 10 کیلوگرم ) + گچ معدنی ( 15 کیلوگرم در اراضی سدیمی ) + کود شیمیایی ( سولفات آمونیوم 1/25 کیلوگرم + سولفات پتاسیم 1 کیلوگرم + سوپر فسفات 7 /0 کیلوگرم ) استفاده کرد.

آماده سازی نهال ها

برای جداسازی نهال از پایه مادری، ابتدا باید نخلستان را آبیاری کرد و برگهای اضافی پاجوش به نحو مطلوبی هرس شوند به گونه ای که تعداد چند برگ در اطراف جوانه مرکزی پاجوش باقی گذاشته شوند. هنگام جداسازی از نخل مادری باید پاجوش به گونه ای از زمین خارج شود که مقداری ریشه نیز همراه خود داشته باشد چرا که در غیر این صورت احتمال گیرایی آن بسیار پایین خواهد بود.

در هنگام جابجایی باید مراقب بود حداقل آسیب و زیان به پاجوشها برسد. قبل از کاشت نهالهای درخت خرما بهتر است که بخش زیرین آنها را توسط یک محلول قارچکش ضدعفونی کرد. به منظور تأمین آب کافی برای نهال در طول دوره رشد بهتر است یک تشتک به شعاع حدود 50 سانتیمتر و به عمق 30 سانتیمتر در اطراف نهال احداث شود.

فاصله کاشت نهال های درخت خرما

فواصل کشت معمولا برای درختان خرما 8×8 متر انتخاب میشود. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که فواصل ردیفها در نخلستان ممکن است تحت تأثیر رقم مورد نظر متغیر باشد. انتخاب فاصله مناسب کاشت نهال ها باعث تسهیل در مراحل داشت درخت خرما می شود.

مراقبتهای پس از کاشت درخت خرما

پس از کاشت نهال ها داشت و مراقبت از درخت خرما اهمیت فراوانی دارد. مراقبتهای پس از کشت شامل مراحل زیر می باشد :

1 – پوشش دهی نهال پس از کاشت

بلافاصله پس از کشت نهالها باید نسبت به پوشش دهی آنها به نحو مطلوب اقدام شود. نهالها نسبت به شرایط محیطی نامناسب از جمله سرما و یا گرمای شدید مقاومت ندارند. بنابراین معمولاً با استفاده از پوششهای مناسب از قبیل برگ خرما، کیسه های کنفی، کیسه های نایلونی مشبک و … نسبت به پوشش دهی و محافظت نهالهای جدید کشت شده اقدام می شود. این پوششها باید حداقل به مدت شش ماه تا یک سال دور نهالها باقی گذاشته شوند.

2 – آبیاری

بلافاصله بعد از کاشت پاجوش لازم است که آبیاری انجام شود. آبیاری باید به گونه ای صورت گیرد که به مدت سه تا شش ماه پس از کاشت نهالهای درخت خرما ، خاک محدوده ریشه ها همواره از رطوبت کافی برخوردار باشد. در کشت بهاره به دلیل گرمی هوا و عدم وجود بارندگی ، آبیاری تا پایان ماه دوم هر سه روز یکبار و بعد از آن هر چهار روز یکبار الزامی است، در کشت پاییزه با خنک شدن هوا و آغاز بارندگیهای فصلی، بسته به شرایط میتوان عملیات آبیاری را تغییر داد.

3 – تغذیه مناسب درخت خرما

پس از کاشت نهالها تغذیه مناسب و کوددهی از جمله کارهای مهم در داشت درخت خرما است. میزان کود مورد نیاز در هر سال برای نخلهای کمتر از 4 سال به صورت زیر است : ازت 250 گرم ، فسفر 150 گرم ، پتاسیم 500 گرم

بهترین زمان مصرف کود در اواسط فصل زمستان و همزمان با از سرگیری رشد مجدد نهالها است. به منظور جلوگیری از صدمه دیدن ریشه ها و سوختگی آنها در اثر مصرف کود تمامی کود مورد نیاز نباید همزمان مصرف شود. در ارتباط با کود نیتروژنه توصیه میشود که نصف آن در زمستان و نصف دیگر طی دو مرحله در بهار استفاده شود.

نیاز کودی درخت خرما

کودهای مورد استفاده در باغهای خرما را میتوان به دو گروه تقسیم کرد:

کودهای آلی

مصرف کودهای آلی در خاک علاوه بر تأمین مقداری از عناصر غذایی مورد نیاز گیاه باعث بهبود کیفیت فیزیکی خاک می شود. بنابراین توصیه می شود حداقل هر دو سال یکبار مقدار 50 – 30 کیلوگرم کود حیوانی پوسیده در خاک پای درختان خرما پخش و مخلوط شود. بهترین زمان مصرف کودهای حیوانی در اواخر زمستان است.

کودهای شیمیایی

بـا توجـه بـه نسـبت جذب عناصر ازت ، فسـفر و پتاس بسـته بـه سـن نخـل، توصیه های کـودی متفاوتی ارائـه می شـود. برای درختان بالغ میزان توصیه شده نیتروژن حدود 500 گرم و فسفر و پتاس به ترتیب 150 و 500 گرم است. كـود مورد نياز را می توان همـراه بـا سيسـتم آبياری در اختيـار گيـاه قـرار داد.

آبیاری درخت خرما

آبیاری هم در مرحله کاشت و هم در مرحله داشت درخت خرما از اهمیت فراوانی برخوردار است. آب مـورد نياز درخت خرمـا بسـته بـه منطقه ، شـرایط خـاك و نـوع رقم متفاوت اسـت. نخل خرمـا بـرای توليـد یک كيلوگـرم خرمـا بـه حـدود دو متـر مكعـب آب نيـاز دارد. اين امـر بيانگر آن اسـت كـه نخـل خرمـا با وجـود سـازگاری ظاهری بــه شــرایط گرم و خشک ، میانگین مصرف آبی بالای بــرای تولیـد یک کیلوگـرم میوه دارد.

اگر چـه نخـل خرمـا تحمل بالایی در مقابل شـرایط نامسـاعد آب و خـاك دارد امـا بهترين نخلهـا و بيشـترين مقدار محصـول در خاكهایی كـه بـا آب شيرين آبياری ميشوند حاصـل می شود.

بـه طـور كلـی نخلسـتانهايی كـه دارای خـاك سبک هسـتند در تابسـتان 7 – 4 روز و در زمسـتان هـر 30 – 20 روز يكبار آبياری می شـوند. نخلســتانهایی كــه دارای خاک سنگين هسـتند در تابسـتان 12 – 7 روز يكبار و در زمسـتان 45 – 30 روز يکبار آبيـاری ميشـوند. آبیـاری نخـل بـه چهـار شـیوه سـطحی، نیمـه سـطحی، تحت فشـار و بـا اسـتفاده از بـاران انجـام می شـود.

مبارزه با علف های هرز

به منظور کاهش میزان علف های هرز نخلستان ها باید حتما از کودهای دائمی کاملا پوسیده شده استفاده کرد زیرا کودهای دامی تازه دارای مقادیر زیادی بذر علف های هرز است. نحوه احداث شیارهای آبیاری نخلستان نیز در انتقال و گسترش علفهای هرز تاثیر گذارند. لازم است شیارهای آبیاری نخلستان حتی الامکان کم عرض و کوچک در نظر گرفته شوند تا حداقل میزان گسترش علف هرز رخ دهد.

کاشت فاصله ما بین درختان با انواع محصولات و به ویژه غلات، از رشد و گسترش علفهای هرز جلوگیری به عمل می آورد. وجود علف های هرز باعث ایجاد مزاحمت در مراحل مختلف کاشت و داشت درخت خرما و افزایش میزان آفات و بیماری های درخت خرما می شود.

هرس درخت خرما

واژه هرس در نخل خرما مفهوم علمی و عملی متفاوت با واژه هرس در درختان میوه دیگر دارد. در درختان میوه معتدله واژه هرس به منظور کم کردن شاخه ها یا شکل دادن به درخت انجام می شود؛ اما در هرس نخل خرما در واقع شاخه های در حال مرگ و قاعده خشکیده آنها قطع می شوند.

معمولاً پنج نوع هرس برگ ، دمبرگ ، خار ، دمخوشه ها پس از برداشت و حذف تنه جوش و پاجوش در نخل خرما متداول است :

1 – هرس برگ

در عملیات هرس برگ تنها برگهای خشک نخل خرما که مسن تر هستند و در ردیفهای پایینی تاج قرار دارند حذف می شوند. حذف برگهای سبز تنها در موارد نادری همچون وجود برگ سبز فراوان در مورد نخلهای جوان برخی ارقام انجام می شود. این بر گها با میوه ها در مصرف آب رقابت می کنند در چنین شرایطی باید که بعضی از برگهای پایینی را برای بهتر کردن کیفیت میوه ها قطع کرد.

زمان هرس برگ

هرس برگ نخل خرما با توجه به وجود و حجم برگ خشک معمولاً در سه زمان زیر قابل اجرا است :

• پس از برداشت محصول : در این مرحله برگهای خشکیده و برگهای آلوده به آفات و بیماریهای نخل حذف می شوند.
• در زمان گرده افشانی : این کار به منظور تسهیل اجرای عملیات گرده افشانی انجام می شود.
• در زمان تنظیم و آرایش خوشه ها : این نوع هرس، 8 – 6 هفته پس از گرده افشانی، به منظور تأمین نسبت مناسب بین برگ و خوشه انجام می شود. در این زمان هرس برگ باعث ایجاد فضای مناسب زیر خوشه ها و همچنین سهولت در عملیات پوشش خوشه ها و برداشت آنها می شود.

هرس دمبرگ ( تکریب )

پس از کاشت نخل هرس یکی از مراحل داشت درخت خرما است که باید به آن توجه ویژه کرد. پس از حذف برگهای نخل خرما در عمل هرس ، دمبرگهای آنها بر روی تنه نخل باقی می مانند که هر کدام از این دمبرگها ” کرب ” نامیده می شود و به عمل کوتاه کردن کربها ، تکریب گفته می شود. اصولا عملیات تکریب به دلایل زیر انجام می شود:

1 . تسهیل صعود کارگر از نخل جهت انجام عملیات باغی از جمله گرده افشانی و برداشت.
2 . جلوگیری از پوسیدگی تنه نخل.
3 . حذف محل تجمع آفات و بیماریها
4 . کاهش میزان رطوبت در اطراف تنه.
5 . جلوگیری از حمله موریانه به تنه.
6 . کاهش جمعیت عقرب بر روی نخل.
7 . زیباسازی تنه نخل به خصوص در مورد نخلهایی که استفاده زینتی دارند.

حذف تنه جوش و پاجوش

معمولاً در سنین جوانی نخل ( تا 15 سال اول پس از کاشت درخت خرما ) 12 – 6 عدد پاجوش پای هر نخل تولید می شود. در نگهداری تعداد زیادی پاجوش روی درخت و برای مدت طولانی علاوه بر ایجاد مشکلات مرحله داشت درخت خرما باعث ضعف درخت و کاهش عملکرد آن می شود. بنابراین باید تا حدالامکان تعداد این پاجوشها را کاهش داد.

هرس خار ( خارزنی )

هر برگ نخل خرما بسته به رقم، به طور متوسط دارای 10 الی 60 عدد خار با طول 1 تا 10 سانتیمتر است که در دسته های تکی ، دوتایی و سه تایی دیده می شوند و در هر دو طرف دمبرگ تقریباً به طور متقارن توزیع شده اند. خارزنی عبارت است از : عملیات حذف خارهای مزاحم برگ خرما به منظور ایجاد محیط کاری امن، جهت انجام عملیات زراعی نخل

زمان انجام عملیات هرس خارهای نخل خرما قبل از گرده افشانی است. در ضمن توصیه می شود که این عملیات همزمان با هرس سالیانه برگ انجام شود تا از دوباره کاری پرهیز شود. در اکثر موارد از چاقوی ویژه هرس یا تیغ های منحنی شکل یا داس استفاده می شود. در کشور ما ابزار متداول هرس خار ، داس و کجَک هستند.

هرس دم خوشه ها پس از برداشت

بعد از اتمام عملیات برداشت در نخلستان در اولین فرصت باید اقدام به حذف دم خوشه های باقیمانده روی نخل خرما کرد. دمخوشه ها می توانند عامل بقاء و انتشار بیماری قارچی در نخلستان باشند. این مسئله بویژه در مناطقی مانند خوزستان که بیماری خامج یا پوسیدگی گل آذین خرما مسئله ساز است اهمیت زیادی دارد.

تأثیر عملیات حذف باقیمانده خوشه ها بر شدت آسیب کرم میوه خوار، کرم گرده خوار، کنه تارتن، موریانه و سوسک شاخدار به ترتیب بیشترین تاثیر را داشته اما تاثیر آن بر شدت آسیب سایر آفات و بیماریهای خرما اندک است.

گرده افشانی درخت خرما

پس از کاشت خرما مرحله گرده افشانی مهمترین و حساسترین مرحله داشت درخت خرما است که نقش بسیار مهمی هم در تولید میوه و هم در بهبود کمیت و کیفیت آن دارد. معمولاً پس از ظهور غلافهای نر و ماده و آغاز شکافتگی غلافهای ماده، عملیات گرده افشانی آغاز می شود. در شرایط ایران فصل گرده افشانی در اغلب مناطق از اواسط بهمن ماه تا اواسط اردیبهشت ماه به طول می انجامد.

عوامل موثر بر گرده افشانی درخت خرما

دمای هوا ، بارندگی ، میزان رطوبت ، باد و گرد و غبار از جمله عوامل موثر بر گرده افشانی درخت خرما هستند.

الف – دمای هوا

میوه نشینی مناسب زمانی رخ می دهد که در زمان گلدهی دمای حداکثر روزانه بین 26 – 22 درجه سلسیوس باشد و با کاهش دمای حداکثر روزانه به 18 درجه سلسیوس و پایینتر، میوه نشینی به شدت کم می شود. کاهش دما بلافاصله پس از گرده افشانی نیز می تواند اثر سوئی بر میزان میوه نشینی داشته باشد. در دمای 7+ درجه سلسیوس و پایینتر هیچ گونه جوانه زنی گرده نخل خرما رخ نمی دهد.

دمای بحرانی جوانه زنی دانه گرده بین 15 تا 22 درجه سلسیوس و مناسبترین دمای جوانه زنی دانه گرده خرما، حدود 27 درجه سلسیوس است. در دمای 43 درجه سلسیوس و بالاتر نیز مجدداً به دلیل آسیب مستقیم دانه های گرده، میزان جوانه زنی به شدت کم میشود.

ب – باران

وقوع بارندگی اغلب با کاهش دمای بعدی همراه است. در صورت بارش باران در زمان گرده افشانی، احتمال کاهش میزان تلقیح و میوه نشینی در دو صورت وجود دارد:

1 . اگر بارندگی در فاصله زمانی کمتر از شش ساعت پس از گرده افشانی رخ دهد، احتمال شسته شدن گرده ها از روی کلاله های گلها قبل از تلقیح وجود دارد. بنابراین تکرار عملیات گرده افشانی در این صورت ضرورت پیدا می کند.
2 . اگر بارندگی کمتر از شش ساعت قبل از گرده افشانی رخ داده باشد، به دلیل کاهش دمای محیط با ایجاد اختلال یا تأخیر در روند جوانه زنی و یا رشد و سرعت لوله گرده به سمت تخمدان، باعث کاهش میوه نشینی به میزان یک چهارم تا یک سوم می شود که در این حالت نیز توصیه بر تکرار گرده افشانی است.

ج – باد و گرد و غبار

وزش باد و گرد و غبار تاثیرات سوئی هم در مرحله کاشت و هم در مرحله داشت درخت خرما دارد. معمولاً وزش بادهای ملایم تا متوسط اثر سوئی بر میزان گرده افشانی نداشته بلکه با حمل دانه های گرده، احتمال میوه نشینی را افزایش می دهد؛ اما وزش بادهای شدید گرم همراه با گرد و غبار با پراکنده کردن دانه های گرده و خشک کردن سطح کلاله گلها، ممکن است باعث کاهش میزان میوه نشینی شوند.

د – میزان گرده مورد نیاز ارقام

ارقام مختلف خرما بسته به اندازه خوشه و تعداد گل در خوشه آنها به میزان گرده متفاوتی نیاز دارند. ارقامی مانند برحی و مضافتی که دارای خوشه های بسیار بزرگ و حجیم هستند نسبت به ارقامی مانند استعمران و لیلوئی که خوشه های کوچکتر دارند نیازمند گرده بیشتری هستند.

ر – زمان گرده افشانی درخت خرما

با توجه به نیاز دمایی بهینه جهت جوانه زنی گرده ( حدود +27 درجه سلسیوس )، ساعاتی از طول روز که این دما را داشته باشد مناسبترین ساعات گرده افشانی خواهند بود. گرده افشانی در ساعتهای 10 صبح تا 3 بعد از ظهر با بیشترین میزان میوه نشینی همراه است.

ز – دوره پذیرش گلهای ماده

گرده افشانی گلها یک الی دو روز قبل از باز شدن طبیعی اسپاتها تا سه روز پس از شکافته شدن طبیعی آنها و ظهور گلها، با میزان میوه نشینی مطلوبی همراه است. هر چه گرده افشانی دیر هنگام تر انجام شود، درصد میوه نشینی نیز به همان نسبت کاهش خواهد یافت.

نحوه گرده افشانی درخت خرما

عملیات گرده افشانی را میتوان به صورت دستی، یا مکانیزه انجام داد.

گرده افشانی دستی

در این روش بلافاصله پس از ظهور گل ماده یا حتی اندکی قبل از آن اقدام به عملیات گرده افشانی می شود. این روش به چند صورت قابل انجام است :

1 – قرار دادن خوشکهای گل آذین نر در گل آذین ماده

این روش متداولترین روش گرده افشانی در اغلب نخلستانهای کشور است. در این روش پس از رسیدن غلافهای نر آنها را بریده و بسته به اندازه گل آذین ماده معمولاً تعداد 3 – 2 خوشک از گل آذین نر به صورت وارونه درون گل آذین ماده قرار داده می شوند. توصیه می شود قبل از قرار دادن خوشکها درون گل آذین ماده، گرده آنها بالای سر گل آذین ماده تکانده شود تا شانس تلقیح افزایش یابد.

2 – گرده افشانی با استفاده از پارچه ململ

این روش گرده افشانی درخت خرما حد واسط روش کاملاً سنتی و مکانیزه است. در این روش دانه گرده خشک به صورت خالص یا مخلوط با موادی مانند پودر تالک یا آرد سبوس گندم درون کیسه پارچه ای نازک مانند ململ و یا حتی جوراب زنانه قرار داده می شود و با استفاده از چوب صاف، سبک و دسته بلند روی گل آذین ماده تکانده می شود.

این کار باید حداقل دو مرتبه و به فاصله 3 – 2 روز از هم انجام شود تا درصد گلهای تلقیح شده افزایش یابد. عدم نیاز به صعود از درختان بلند ، سرعت و راندمان کار بالا ، کاهش هزینه گرده افشانی ، کاهش میزان گرده مصرفی ، عدم خطرات جانی جهت فرد گرده افشان و سهولت کار از مزایای عمده این روش هستند.

گرده افشانی مکانیزه نخل خرما

در گرده افشانی مکانیزه درخت خرما از نیروی غیرانسانی برای انتقال دانه گرده و تلقیح گلهای ماده استفاده می شود. اصول عملیات بر مبنای دمیدن گرده خشک استوار است. بدین منظور از انواع مختلف ابزار ساده تا موتوری و تراکتوری برای انجام عملیات استفاده می شود. گرده افشانی مکانیزه در مقایسه با گرده افشانی سنتی دارای مزیتهای زیر است :

1 . تفاوتی میان کمیت و کیفیت میوه حاصل از گرده افشانی مکانیکی و سنتی وجود ندارد
2 . در گرده افشانی سنتی هر کارگر روزانه قادر به تلقیح حدود 15 نخل است. در روش مکانیکی این میزان تا 350 نخل و بیشتر نیز ممکن است.
3 . مجموع هزینه عملیات گرده افشانی مکانیزه در حدود هزینه عملیات گرده افشانی سنتی و یا عموماً کمتر از آن است.
4 . سختی کار در عملیات گرده افشانی مکانیزه در مقایسه با روش سنتی به دلیل عدم نیاز به صعود از نخل بسیار کمتر است.

برداشت غلافهای نر و جمع آوری گرده نخل خرما

استفاده از غلافهای نر در گرده افشانی سنتی و بهره گیری از گرده خشک در گرده افشانی مکانیکی مستلزم آماده سازی، استخراج، خشک کردن و در صورت نیاز نگهداری آن است.

الف – جداسازی اسپات

اسپات نر را باید در حالت رسیدگی کامل از نخل جدا کرد. برش زود هنگام اسپات منجر به برداشت گلهای نارس و در نتیجه تولید گرده بسیار کمتر می شود. تأخیر در این عملیات نیز منجر به باز شدن اسپات و رها شدن گرده آن در هوا در اثر جریان طبیعی باد و یا در حین برداشت اسپات می شود.

اسپات نر در زمان رسیدن کامل از حالت قائم به حالت مایل در می آید. همچنین رنگ پوسته اسپات نر در فرآیند رسیدگی از رنگ سبز به قهوه ای تغییر می کند. اگر اسپات رسیده را میان انگشتان فشار دهید صدای ترک خوردن به گوش می رسد. در اسپات رسیده پس از پوست برداری، گلهای آن در ظاهر باز و پوسته داخلی غلاف در اثر وجود اندکی گرده سفید است.

پس از رسیدگی کامل، پوسته اسپات در اثر رشد سریع بصورت طولی ترک برمی دارد. زمانی که اسپات به طور کامل باز شود گرده آن در هوا انتشار می یابد. اسپات نر را باید قبل از
ایجاد ترک آن برداشت کنند.

ب – نگهداری اسپات

اسپات نر برداشت شده را باید با توجه به نوع مصرف به سرعت عمل آوری کرد و یا حداقل انتهای بریده شده اسپاتها را در درون آب خنک قرار داد. در صورت نیاز به نگهداری اسپات کامل در فصل گرده افشانی، باید آن را به محض برداشت با استفاده از وسایل خنک کننده به سرعت خنک کرده و در یخچال نگهداری کرد.

نخل داران گاهی اسپاتهای نارس را زودتر برداشت می کنند. در این صورت اسپات را به مدت یک تا دو روز به صورت دست نخورده در فضای اتاق نگهداری می کنند تا رسیدگی آن کامل شود.

ج – شرایط استخراج گرده

به منظور حفظ کیفیت گرده، عملیات استخراج آن باید در دمای خنک و در مکانی با نور کم و تهویه مناسب انجام شود. جریان هوا در مکان استخراج باید ملایم و کنترل شده باشد. تغییرات ناگهانی جریان هوا در اثر باز و بسته شدن درب یا پنجره می تواند باعث بادبردگی مقدار قابل توجهی گرده شود.

دانه گرده به صدمات ناشی از گرما بسیار حساس است. بنابراین در حین استخراج گرده نباید آن را در دمایی بیش از 25 درجه نگهداری کرد. در غیر این صورت کاهش قوه نامیه گرده حتمی خواهد بود. رطوبت بالای گرده باعث توده ای و کلوخه ای شدن و کپ کزدگی آن حتی در زمانهای کوتاه می شود. بنابراین تهویه و خشک کردن سریع گرده در دمای پایین باید به سرعت و با نظارت مستمر صورت پذیرد تا از اثرات منفی آن بر گرده جلوگیری شود.

د – استخراج گرده

قبل از استخراج گرده باید ابتدا پوسته اسپات را جدا کرد. این کار باید بالای سطح کاغذ جاذب رطوبت انجام شود تا امکان جمع آوری گرده رهاشده فراهم شود. در صورت مشاهده آلودگی اسپات به خامج باید اسپات را از فرآیند استخراج خارج و معدوم کرد تا آلودگی آن به سایر گرده های تولیدی منتقل نشود. سپس خوشه گل را با دو دست از دو سر آن گرفته و با ملایمت در چندین نوبت در جهت مخالف پیچاند.

این عمل به باز شدن خوشه گل و آزاد شدن رشته ها کمک می کند. در اثر این عمل مقداری گرده جدا شده و روی کاغذ می ریزد. در ادامه خوشه گل به صورت افقی توسط یک دست گرفته می شود و با دست دیگر و توسط یک میله ضربات ملایمی و پی درپی بر خوشه گل وارد آورده تا بخش دیگر گرده اسپات جدا شود. گرده حاصل نیز جمع آوری شده و در لایه های نازک روی کاغذ جاذب رطوبت گسترانده می شود تا به سرعت رطوبت خود را از دست بدهد.

ر – نگهداری گرده

گرده را باید درون ظروف تمیز و نفوذناپذیر و در مجاورت مواد جاذب رطوبت همچون کلرید کلسیم یا سلیکاژل نگهداری کرد. سلیکاژل مادهای سمی است و آن را می توان از فروشگاههای مواد آزمایشگاهی خریداری کرد. جهت جلوگیری از تماس مواد جاذب رطوبت با توده گرده، سلیکاژل را می توان در کیسه هایی نفوذپذیر، همچون لایه چسب قرار داده و کیسه را به درب ظرف چسباند

گرده نخل خرما را می توان بدون کاهش قوه نامیه در طول فصل گرده افشانی در ظروف ویژه در دمای پنج درجه سلسیوس در یخچال، نگهداری کرد. نگهداری گرده در این شرایط به مدت یک سال نیز امکانپذیر است لیکن در صورت امکان نگهداری آن در فریزر در دمای 15 – درجه سلسیوس ترجیح داده می شود.