نحوه هرس درخت زیتون ( روش گلدانی و تک مخروطی )

مفهوم هرس در درخت زيتون فراتر از قطع شاخه های درخت است و دامنه وسيعتری از عمليات تنک كردن يا حذف اندامها به روش مختلف را شامل می شود. زیتون از درختان همیشه سبز است هرس درخت زیتون با درختان خزان دار نظیر سیب ، گلابی ، هلو ، انجیر و …. متفاوت است.

در درخت زیتون هر چه هرس کمتر و ملایمتر باشد بهتر است، فقط با توجه به اینکه میوه ها روی شاخه های سال قبل تشکیل می شوند هرس ملایم باید طوری انجام شود که همه ساله تعداد کافی شاخه های جوان سال قبل حفظ شود تا در سال بعد این شاخه ها بار آورده و محصول جدید تولید کند.

هرس درخت زیتون پس از كاشت نهال برای تربيت و فرم دهی و در سراسر طول عمر درخت برای باردهی مستمر و جوانسازی صورت می گيرد. رایج ترین فرم موجود برای تربیت درخت زیتون، تربیت به روش گلدانی و تا حد کمتری تربیت به روش تک مخروطی است.

هرس درخت زیتون به روش گلدانی

فرم دهی گلدانی انواع مختلفی دارد که از نظر زاویه بین شاخه های اصلی ، رشد شاخه ها و ارتفاع تنه اصلی درخت با هم تفاوت دارند. گلدانی آزاد ، گلدانی چند مخروطی ، گلدانی مخروط وارونه و مخروط استوانه ای چند مدل از فرم دهی گلدانی درخت زیتون هستند. فرم گلدانی آزاد برای هرس درختان زیتون بسیار مطلوب است.

هرس درخت زیتون به روش گلدانی آزاد

تربیت گلدانی شامل یک تنه با ارتفاع ۵۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر ( بسته به سیستم برداشت دستی یا مکانیزه ) می باشد. ارتفاع تنه درخت در صورت برداشت دستی باید ۸۰ – ۵۰ سانتیمتر باشد در حالیکه در برداشت مکانیزه با استفاده از لرزاننده تنه ، ارتفاع تنه باید ۱۲۰ – ۱۰۰ سانتیمتر باشد.

در قسمت بالای تنه ۴ – ۳ شاخه اصلی باید انتخاب شوند. به منظور نفوذ نور کافی و استحکام شاخه ها ، زاویه شاخه ها با تنه باید بین ۳۵ تا ۴۵ درجه باشد. همچنین برای مقاومت شاخه ها ، شاخه ها باید حدود ۱۰ سانتیمتر از یکدیگر فاصله داشته باشند. در کنار و زیر شاخه های اصلی ، شاخه های ثانویه قرار می گیرند. بر روی شاخه های ثانویه ، شاخه های میوه دهنده با سن ۳ – ۲ سال قرار دارند.

در هرس درخت زیتون به روش گلدانی نباید شاخه های ثانویه به سمت داخل تاج وجود داشته باشد بلکه باید شاخه هایی با رشد ضعیف قرار گیرند که نور و هوا به راحتی وارد تاج درخت شود. در نتیجه هر شاخه یک فرم نیمه مخروطی پیدا می کند و شاخ و برگ فضاهای خالی ( پنجره ای شکل ) در بین شاخه های اصلی ایجاد کرده و بخش داخلی تاج تقریباً خالی است.

چگونگی تربیت به روش گلدانی

در تربیت درخت زیتون به روش گلدانی درخت باید به یک قیّم متصل شده و ۳ – ۲ سال به طور آزادانه رشد و نمو کند. در این روش هرس درخت زیتون در سال دوم یا سوم ، نهال سربرداری می شود. با سربرداری ، شاخه های جدید در زیر محل برش رشد می کنند. با رشد شاخه ها چند شاخه قوی را به عنوان شاخه های اصلی درخت انتخاب کرده و بقیه شاخه ها را حذف می کنند. شاخه های اصلی نباید از یک نقطه خارج شوند.

شاخه هایی که به صورت عمودی در حال رشد هستند را باید به تدریج هدایت نمود تا زاویه مناسب پیدا کنند این کار از طریق کوتاه کردن نوک آنها و هدایت در مسیر صحیح انجام می شود. به عنوان مثال در حالتی که سه شاخه وجود داشته باشد سه میله در زمین نصب شده و هر یک از شاخه ها را به میله می بندند و یا آنکه در بین دو شاخه اصلی که بیش از حد به هم نزدیک هستند قطعه ای کوچک به عنوان جداکننده قرار می دهند تا شاخه ها در جهت مناسب رشد کنند.

در هرس گلدانی درخت زیتون شاخه های کاملاً عمودی و با رشد خیلی زیاد باید حذف شوند. اگر شاخه ای بیش از حد باز باشد یا بیش از حد بسته باشد باید آن را حذف کرد و با شاخه در حال رشد جدید جایگزین نمود. در تربیت گلدانی نباید درخت بیش از ۵ – ۴ متر رشد کند و باید به صورت دوره ای با هرس ، درخت را در این ارتفاع حفظ نمود.

در هرس درخت زیتون به روش گلدانی شاخه های ثانویه باید فاصله کافی از یکدیگر داشته باشند و از همپوشانی آنها بر روی یکدیگر جلوگیری شود. طول شاخه های ثانویه باید از سمت قاعده درخت به سمت نوک شاخه اصلی کاهش یابد تا سایه اندازی متقابل ایجاد نگردد و در نتیجه نوردهی در کل شاخه فراهم شود.

تربیت به روش گلدانی بوته ای ( گلدانی چند تنه )

این روش هرس درختان زیتون در حال حاضر فقط در باغهای قدیمی دیده می شود و روش قابل توصیه ای نیست، زیرا کنترل علفهای هرز در پای درختان مشکل بوده، مشکلاتی در زمینه استفاده از زیر اندازهای برداشت زیتون ایجاد کرده و نمیتوان از لرزاننده های تنه نیز برای برداشت مکانیزه استفاده کرد.

در این روش هرس درخت زیتون ۴ – ۳ درخت زیتون با فاصله ۱۰۰ – ۸۰ سانتیمتر از یکدیگر کاشته شده و هر درخت رشد رویشی نیمه مخروطی داشته که هر یک تاج جداگانه ای دارند. در زمانهای گذشته از این روش تربیت عموماً برای اصلاح درختانی که شدیداً در اثر سرمازدگی آسیب دیده بودند استفاده می شد.

هرس درخت زیتون به روش تک مخروطی

تربیت به روش تک مخروطی، روشی است که به منظور کاهش اندازه جانبی درختان ، افزایش تراکم درخت و تسهیل در برداشت استفاده می شود. در این نوع تربیت زاویه بین شاخه های اصلی بسیار باز بوده و طول شاخه ها از قاعده به سمت نوک تاج درخت کاهش می یابد و بنابراین درخت شبیه به یک مخروط به نظر می رسد.

در هرس درخت زیتون به روش مخروطی شاخه های اصلی باید به صورت مارپیچی بر روی تنه قرار گیرد و فاصله بین شاخه ها باید حداقل یک متر باشد تا از سایه اندازی متقابل جلوگیری گردد. پایینتر شاخه باید در ارتفاع حداقل یک متری قرار گرفته و ارتفاع کلی درخت نباید بیش از ۵ – ۴ متر باشد.

چگونگی تربیت به روش تک مخروطی

در این نوع تربیت طی ۴ – ۳ سال اول پس از کاشت باید رشد ارتفاعی تنه درختان تحریک شود و رشد جانبی از طریق هرس تابستانه و حذف یا سرزنی سر شاخه های خیلی قوی یا حذف نرکها بر روی تنه کنترل شود به ویژه سر شاخه هایی که در نزدیکی نوک درخت رشد کرده و تمایل به رقابت با تنه اصلی دارند.

شاخه های اصلی با زاویه باز تربیت شده و در نهایت شاخه های جانبی بر روی شاخه های اصلی قرار می گیرند. نکته بسیار مهم این است که بخش بالایی تنه درخت با هرس مناسب همیشه باز باشد و هنگامی که بخش بالایی دچار آسیب یا ضعف گردد باید سریعاً با یک شاخه قوی در زیر آن جایگزین شود.

هر ساله باید تا ارتفاع یک متری از سطح زمین شاخه های که بر روی تنه قرار دارند قطع شوند. از طریق هرس تابستانه هرگونه شاخه نرک که ممکن است بر روی بخشهای بالایی شاخه های اصلی رشد کنند نیز حذف می شوند.

هرس باردهی

از دیگر عملیات های مهم در پرورش درخت زیتون هرس باردهی است. چوب زیتون نرم است و شاخه ها در اثر وزن میوه خمیده می شوند. بدین ترتیب روی انحنای شاخه های که در اثر وزن میوه خم شده اند شاخه های جدید تولید می شود. به مرور زمان شاخه های جدید در محل انحنا بر روی شاخه های پیر سال گذشته سایه می اندازند و رفته رفته این شاخه ها غیر فعال و خشک می شوند.

در هرس باردهی درختان زیتون حذف هر ساله یا دو سال یکبار این شاخه های پیر ضرورت دارد. هرس باردهی درخت زیتون شامل یک سری فعالیتها برای حفظ تعادل بین فعالیتهای رویشی و زایشی درخت است. هرس باردهی باید شرایط زیر را داشته باشد :

1. بهبود کمیت و کیفیت محصول
2. به تأخیر انداختن پیری درخت
3. حفظ تعادل رشد رویشی -زایشی
4. نفوذ نور خورشید به داخل درخت
5. اطمینان از گردش هوا در بین شاخ و برگ
6. ایجاد سهولت در عملیات برداشت

زمان مناسب هرس درخت زیتون

هرس درخت زیتون بعد از برداشت ميوه های زيتون و در دوره استراحت درخت شروع می شود و تا قبل از شروع رشد و نمو ادامه دارد. در مناطقی كه دارای زمستان سرد است باید از هرس در زمستان اجتناب كرد زيرا حجم بيشتر تاج درخت نقش حفاظتی در برابر خطر سرمازدگی ايفا می كند.

پس از شروع جريان شيره نباتی زمانی كه پوست به راحتی از چوب جدا می شود باید از انجام هرس خودداری کرد زيرا در اين شرايط زخم های ايجاد شده در اثر هرس به خوبی ترميم نمی شوند.

شدت هرس

جهت ایجاد تعادل بین فعالیت رویشی و زایشی درخت شدت مناسب هرس بسیار مهم است. برای تعیین شدت هرس مناسب نکات زیر باید در نظر گرفته شوند :

1 – سن درخت

در سالهای اولیه پس از کاشت ، درخت زیتون قدرت رشدی زیادی داشته و به سرعت ارتفاع آن زیاد شده و طول شاخه ها و ضخامت تنه افزایش می یابد. با توجه به اینکه نور به راحتی به داخل تاج کوچک درخت میتواند نفوذ کند هرس باید بسیار سبک باشد به طوری که واکنش رویشی تحریک نگردد و ورود به دوره زایشی به تأخیر نیفتد.

در مرحله باردهی کامل درخت که شاخ و برگ گسترده شده اند درختان تمایل به کاهش فعالیت رویشی داشته و باردهی بیشتر است. در نتیجه شدت هرس باید افزایش یابد ( هرس متوسط ) تا رشد رویشی درخت تحریک گردد.

در مرحله پیری درخت، فعالیت زایشی بیشتر از فعالیت رویشی شده و در نتیجه جوانه زنی درخت ضعیف شده در این حالت ، هرس شدید ضروری است و باید حجم بیشتری از شاخ و برگ درخت حذف شده و مقدار کافی کودهای نیتروژنه مصرف شود و آبیاری به خوبی صورت گیرد، به طوری که نیتروژن موجود باعث رشد نمو بیشتر سر شاخه ها شده و در نتیجه بازسازی رویشی درخت و ایجاد شاخه های جوان کافی باشد.

2 – رشد درخت

ضروری است که در هنگام هرس درخت زیتون به جای بررسی جداگانه شاخه ها، قدرت رشدی کل درخت زیتون مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر درخت قدرت رشدی خوبی دارد ( سرشاخه های بلند ، برگهای سبز تیره و براق ، شاخه های نرک کافی ) توصیه می شود که با انجام برشهای مناسب هرس سبک انجام شود.

در این حالت باید با انجام برش در شاخه های جانبی درخت ، شاخه ها را از حالت رشد عمودی خارج کرده و به صورت جانبی هدایت کنید. در این شرایط باید از رشد رویشی در یک نقطه خاص جلوگیری شده و سایه اندازی شاخه ها بر روی یکدیگر برطرف گردد. با اینحال، هرس شدید باید بر روی شاخه های خیلی قوی انجام شود.

در درختان خیلی قوی، هرس میتواند محدود به حذف شاخه های نرک و شاخه های نازک گردد تا مانع از سایه اندازی بر روی شاخه های بارده شوند و یا حتی میتوان برای یک سال از انجام هرس خودداری کرد.

اگر درخت ضعیف باشد ( سرشاخه های کوتاه ، برگهای سبز روشن و مات ، شاخه های کوچک و ضعیف ) توصیه میشود که یک هرس شدید انجام شود تا رشد رویش درخت تحریک شده و تشکیل سر شاخه های جدید با قدرت رشدی متوسط انجام گیرد. همزمان باید تغذیه کافی و آبیاری به منظور تقویت درخت و رشد شاخه ها صورت گرفته و در صورت نیاز اقدام به سمپاشی علیه آفات گردد.

3 – مقدار محصول سال قبل

جهت جلوگیری از اینکه هرس موجب عدم تعادل فعالیتهای رویشی زایشی شده و در نتیجه سال آوری تشدید گردد ( یک سال پر محصول و به دنبال آن یک سال کم محصول ) هرس درخت زیتون باید پس از سال کم محصول با شدت بیشتری انجام شود تا مقدار جوانه های گل کاهش یافته و فعالیت رویشی تشدید گردد و بالعکس در سالی که میزان تولید پایین پیشبینی می شود بهتر است شدت هرس کمتر باشد. همچنین انجام هرس در دوره های دوساله و پس از سال آور میتواند سال آوری را تشدید کند.

دوره انجام هرس

در پرورش درخت زیتون انجام دوره ای هرس دارای اهمیت ویژه ای است. هرس میتواند هر ساله ، هر دو سال یکبار و یا هر سه سال یکبار یا بیشتر انجام شود :

هرس یکساله

هرس در دوره های یکساله این امکان را به وجود می آورد که حذف شاخه ها و سرشاخه های ضعیف و یا رشدیافته در محل نامناسب به موقع انجام شود. در این روش هرس هوادهی به داخل تاج درخت به خوبی انجام شده و سال آوری کاهش می یابد و طول عمر درخت افزایش پیدا کرده اما هزینه انجام هرس بیشتر است.

هرس دو ساله

در هرس درخت زیتون ، هرس در دوره های دو ساله که باعث تعدیل سال آوری شده و انجام یک هرس پس از سال آوری ضروری است. در هرس دو ساله باید شاخه های ثانویه را تنک کرده ، سرشاخه های ضعیف را حذف نموده و بخش داخلی تاج نیز تنک شود. همچنین در سال بعد یک هرس سبکتر جهت حذف شاخه های نرک و قسمتهای بیمار درخت انجام شود.

هرس دو ساله هزینه اجرای کمتری داشته اما میزان تولید سالانه آن کمتر است. با اینحال در مناطقی که درخت زیتون به خوبی رشد کرده باشد حتی در سالهایی که هرس انجام نشود میزان تولید مناسب خواهد بود زیرا در حالت انجام هرس دو ساله، مقدار تولید کاهش قابل توجه پیدا نکرده و مانعی برای برداشت مکانیکی نخواهد بود و در نتیجه میتواند از نظر نتایج و هزینه ها بهترین نتیجه را به دست آورد.

جهت کاهش سال آوری میتوان هرس دو سالانه را به طور متناوب بر روی نیمی از درختان باغ انجام داد و نیم دیگر باغ را در سال بعد هرس نمود.

هرس سه ساله

هرس در دوره های چندساله شامل یک هرس بسیار شدید است که باعث کاهش ارتفاع تاج درخت می شود و شامل کوتاه کردن یا حذف شاخه های مسن است. هرس چند ساله درخت زیتون موجب پیری زودرس درخت و کاهش تولید می شود. این نوع هرس در شرایطی توصیه میشود که منطقه دچار کمبود آب بوده ، کارگر ماهر برای هرس وجود نداشته و متوسط تولید مورد نظر حتی با انجام هرس سالانه یا دو سالانه نیز نسبتاً پایین باشد.