قلمه زدن گیاهان و انواع قلمه

قلمه زدن گیاهان یکی از بهترین روشهای تکثیر گیاهان است. این روش نسبت به سایر روش های تکثیر گیاهان به دلایل زیر دارای مزیت و برتری است.

• سهولت انجام کار
• استفاده از شاخه های اضافی درختان و گیاهان به هنگام هرس برای قلمه گیری
• سرعت رشد گیاه در این روش نسبت به سایر روش های دیگر تکثیر بالاتر است.
• احتمال موفقیت بالا نسبت به سایر روش های تکثیر گیاهان
• گیاهی یا درختی که به وسیله قلم گیری تکثیر شده باشد مقاومت بیشتری نسبت به آفات و بیماریها را دارا است.
• در قلمه زدن، گیاه جدیدی که رشد می‌کند دقیقا شبیه گیاه مادری است.

قلمه زدن گیاهان و درختان به چند صورت انجام می شود. 1 – قلمه ساقه 2 – قلمه ریشه 3 – قلمه برگ

1 – قلمه زدن ساقه

متداول ترین و بهترین روش قلمه زدن گیاهان و درختان استفاده از قلمه ساقه است. دراین روش از قلمه های جوان برای قلمه گیری استفاده می شود. قلمه ساقه به چند شکل وجود دارد.

قلمه چوب سخت یا خشبی

این نوع قلمه از چوب سخت گیاهان تهیه می شود. برای این روش قلمه گیری پس از انتخاب قلمه مورد نظر در پایین قلمه و در نزدیکی زیر گره ، برشی معرب ( با زاویه 45 درجه ) می زنیم. برش معرب به این دلیل انجام می شود که احتمال ریشه زایی بالا رود. برش بالایی را یک سانتی متر بالاتر از آخرین گره زده و سپس برگها را از قلمه جدا می کنیم. در هنگام قلمه گیری بهتر است از یک چاقوی تمیز و استریل شده استفاده شود تا قلمه ها دچار بیماری و قارچ زدگی نشوند.

انتهای قلمه را در محلول ریشه زایی زده و در خاک قرار می دهیم. مواظب باشید قلمه ها را وارونه در خاک قرار ندهید. معمولا طول قلمه های چوب سخت با توجه به نوع گیاه و یا درخت بین ۱۵ تا ۶۰ سانتیمتر در نظر می گیرند. قلمه زدن گیاهان بوسیله چوب سخت بهتر است در هنگام استراحت گیاه یعنی در اواخر پاییز و در فصل زمستان و بوسیله چوب یک ساله گیاه انجام شود.

قلمه چوب سخت را می‌توان به سه شکل تهیه کرد. قلمه ساده – پاشنه دار – قنداقه دار 

بعضی از مهمترین گیاهانی که به روش قلمه چوب سخت تکثیر می شوند عبارت است از: انجیر ، به ، زیتون ، انار ، سپیدار، گل سرخ ، پیچ امین الدوله ، برگ نو ، بید ، یاس زرد

قلمه چوب نیمه سخت

این نوع قلمه را از قسمت بالایی شاخه که دارای چند برگ است تهیه می کنند. طول قلمه چوب نیمه سخت معمولا ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر است. برای کاشت این نوع قلمه بهتر است برگ های پایینی قلمه را حذف کنید و تنها چند برگ جوان در انتهای آن باقی بگذارید. این کار به این دلیل انجام می گیرد که قلمه بیشتر انرژی و توان خود را صرف تولید ریشه کند. به علاوه بالا بودن تعداد برگ باعث افزایش تبخیر آب قلمه می شود.

بسیاری از درختچه های زینتی مانند کاملیا و درختان میوه مانند زیتون و مرکبات به این روش به راحتی قابل تکثیر هستند. بهترین روش برای قلمه زدن گیاهان سوزنی برگ همیشه سبز قلمه چوب نیمه سخت است. قلمه های چوب نیمه سخت را باید در فصل رشد گیاهان یعنی فصل بهار و تابستان تهیه کنید.

قلمه زدن چوب نرم

تفاوت ما بین قلمه چوب نرم با قلمه چوب سخت و نیمه سخت انعطاف پذیری بیشتر آن است. به طوری که قلمه چوب نرم به آسانی خم می شوند. قلمه چوب نرم آسان تر و سریع تر ریشه دار می شوند ولی به مراقبت بیشتری نیاز دارد. قلمه زدن گیاهان بوسیله قلمه چوب نیمه سخت در فصل رشد گیاه یعنی فصل بهار و تابستان انجام می شود.

طول این نوع قلمه ۷ الی ۱۲ سانتیمتر در نظر گرفته می شود. قلمه ها باید حداقل دارای دو گره باشند و همانند قلمه چوب نیمه سخت برگهای پایینی را هنگام کاشت باید حذف کرد. در این نوع قلمه ها اگر غنچه یا گل بر روی قلمه وجود دارد نیز باید حذف شوند.

قلمه چوب نرم را نمی توان به مدت زیاد در فضای باز نگه داشت زیرا جریان هوا باعث از بین رفتن سریع رطوبت قلمه ها می شود. بهتر است این نوع قلمه ها را بلافاصله پس از جدا کردن از گیاه مادری کاشت یا اگر این کار امکان پذیر نیست قلمه ها را در داخل کیسه پلاستیکی مرطوب تا زمان کاشت نگه داری کنید. این نوع قلمه را مانند قلمه های چوب نیمه سخت باید در فصل رشد گیاه یعنی بهار و تابستان تهیه کنید.

قلمه علفی گیاهان

از این قلمه معمولاً در تکثیر گیاهان آپارتمانی و زینتی مانند پتوس ، حسن یوسف و شمعدانی استفاده می شود. قلمه ها باید به طول ۷ الی ۱۲ سانتیمتر و شامل چند برگ باشد. پس از انتخاب قلمه آن را با یک چاقوی تیز و استریل و با برشی معرب از گیاه مادری جدا کنید. قلمه زدن بهتر است با یک چاقوی تیز انجام شود تا از خرد شدن بافت چوب جلوگیری شود.

قلمه زدن گیاهان بوسیله قلمه علفی در هر فصلی از سال امکان پذیر است ولی بهترین فصل برای قلمه گیری اوایل بهار می باشد. قلمه های علفی نسبت به سایر قلمه ها احتمال پوسیدگی کمتری دارند و سریعتر ریشه دار می شوند.

قلمه را می‌توانید ابتدا در آب ریشه دار کنید و سپس به بستر کشت انتقال دهید یا اینکه قلمه را مستقیم در خاک بکارید. بهتر است قلمه ها را بعد از جدا کردن از گیاه بلافاصله کاشت تا از خشک شدن آنها جلوگیری شود. اگر می خواهید قلمه ها را برای مدتی نگه داشته و بعدا بکارید آنها را باید در محیط مرطوب ، تاریک و خنک قرار دهید یا می توانید آنها را در پارچه یا گونی نخی مرطوب نگه داری کنید.

2 – قلمه زدن ریشه

یکی دیگر از روش های قلمه زدن گیاهان استفاده از قلمه ریشه است. معمولا گیاهانی که توانایی تولید جوانه نابجا روی ریشه خود را دارند مانند به ژاپنی ، سیب ، سپیدار ، گل ابریشم و گیاهانی که ریشه گوشتی دارند را می توان از طریق ریشه تکثیر کرد.

برای قلمه زدن گیاهان بوسیله ریشه باید در زمان خواب گیاه ریشه هایی را که 6 – 5 میلی متر قطر دارند را از گیاه مادری جدا کنید و سپس ریشه ها را به قطعات 5 تا 15 سانتی متری برش دهید. سپس قلمه ای برش خورده را در محیطی خنک درون شن یا خاک اره مرطوب قرار دهید تا در آنها جوانه های نابجا تشکیل شود. پس از تشکیل جوانه های نابجا قلمه ها را به محل کاشت انتقال داده و آنجا بکارید.

بهترین زمان برای تهیه قلمه ریشه اوایل بهار است. گرفتن قلمه های ریشه در زمستان و نگهداری آنها در شاسی گرم یا گلخانه نیز معمول است. در این روش قلمه ها را در بهار به محل کاشت انتقال می دهند. قلمه ریشه را می توان به صورت افقی یا عمودی کاشت. در حالت عمودی باید دانست که قلمه ها وارونه کاشته نشود و طرفی که در ریشه به طوقه نزدیک تر است بالا قرار گیرد.

3 – قلمه زدن برگ

قلمه زدن گیاهان با استفاده از قلمه برگ یکی دیگر از روش های تکثیر گیاهان است. گیاهان که دارای برگهای گوشتی هستند مانند اکثر ساکولنت ها و همچنین گیاهانی مانند زامیفولیا ، سانسوریا ، برگ قاشقی و بنفشه آفریقایی را می توان به وسیله قلمه برگ تکثیر کرد. قلمه برگ ممکن است شامل برگ تنها باشد مانند سانسوریا یا برگ همراه با دمبرگ باشد مثل بنفشه آفریقایی

در این روش پس از جداسازی برگ از محل اتصال به ساقه ، بسته به اندازه قلمه و نوع گیاه قلمه ها را چند ساعت در یک محل خشک و تاریک قرار دهید تا محل اتصال آنها به ساقه کاملاً خشک شود و به اصطلاح پینه ببندد.

پینه بستن برای این است که قلمه در اثر رطوبت دچار قارچ زدگی نگردد. سپس قلمه را بر روی سطح خاک که از قبل مرطوب کرده اید قرار داده یا آنکه آنها را از سمت دمبرگ در خاک بکارید. به مرور زمان قلمه ریشه زده و گیاه شروع به رشد می کند.

روش مناسب قلمه زدن و برش قلمه

به این دلیل که تجمع هورمون اکسین ( که یک محرک ریشه زایی است ) درمحل گره ها ( محل اتصال برگ به ساقه ) بیش از سایر قسمت‌های گیاه می‌باشد. برش زده شده برای قلمه زدن گیاهان باید در فاصله یک سانتی متری از گره و به صورت اریب زده شود. زاویه دار بودن برش به این دلیل انجام می شود که سطح تماس قسمت برش خورده با خاک بیشتر شده و امکان ریشه زایی افزایش یابد.

محیط مناسب کاشت قلمه

بهترین خاک برای کاشت قلمه خاک های سبک هستند. خاک های سبک دارای زه کشی مناسب بوده و قلمه ها به راحتی می توانند در آنها ریشه زایی کنند. برای کاشت قلمه می توان از مواد زیر به عنوان محیط کشت استفاده کرد :

ماسه

ماسه ای که برای کاشت قلمه ها به کار می رود بایستی کاملاً ریز باشد تا بتواند مقدار لازم رطوبت را در خود نگه دارد و به ریشه های جوان قلمه بچسبد. معمولا ماسه رودخانه که به نام ماسه بادی معروف است در قلمه زدن گیاهان نتیجه رضایت بخشی می دهد.

ماسه ای که دارای مقدار زیادی رس باشد برای کاشت قلمه مناسب نیست زیرا رس باعث سفت شدن ماسه شده و مانع نفوذ آب و هوا می گردد و این شرایط بهترین محیط برای نمو انواع باکتری ها و قارچ های مضر است که باعث پوسیدن قلمه می شود.

تورب

تورب از تبدیل ناقص پاره ای گیاهان به ذغال حاصل می گردد و محل تولید آنها نیز در باتلاق ها می باشد. اگر زمین مرداب آهکی باشد تورب حاصله خنثی و یا قلیایی است و اگر زمین مرداب سیلیسی باشد تورب ترش یا اسیدی به دست خواهد آمد.

خاصیت تورب این است که اولاً به مقدار زیاد رطوبت را در خود نگه می دارد و در ثانی مقدار کافی هوا نیز بین ذرات آن باقی می ماند. این دو خاصیت باعث شده است که از این ماده در کاشت و قلمه زدن گیاهان استفاده زیادی شود.

معمولاً از مخلوط ماسه و تورب برای کاشت قلمه ها استفاده می شود زیرا بعضی از گیاهان در ماسه خالص کم ریشه می دهند. این مخلوط معمولاً بیشتر از ماسه خالص رطوبت را در خود نگه می دارد و محیط نم داری را در اطراف قلمه ایجاد می کند.

کوکوپیت

اگر تا به حال به پوست نارگیل دقت کرده باشید دارای الیافی رشته مانند هستند این رشته ها همان کوکوپیت اند. کوکوپیت توانایی بالایی در جذب و نگهداری آب دارد همچنین رشته های کوکوپیت ، می تواند زهکشی بالا و هوادهی مناسب را برای ریشه فراهم کند.

( پ هاش ) PH کوکوپیت بین 7 – 6 است. بنابراین این ماده خاصیت خنثی دارد. به همین دلایل کوکوپیت بستر کشت عالی برای قلمه زدن گیاهان است و فضای مناسب برای ریشه زنی قلمه ها فراهم می کند.

پرلیت

پرلیت یک ماده آتشفشانی شیشه مانند است که تا حدود 850 درجه سانتیگراد به آن گرما داده می شود. در اثر گرما حجم پرلیت تا حدود 15 برابر اندازه قبلی افزایش می یابد و در نتیجه ماده ای فوق العاده سبک به دست می آید. پرلیت ماده ای بسیار متخلخل است و می تواند به مقدار زیادی آب در درون خود نگه دارد. به علاوه پرلیت از هوادهی و زهکشی بسیار مناسبی برخوردار است بنابراین ماده بسیار خوبی برای ریشه زنی قلمه ها است.

خاک برگ

خاک برگ خاکی است كه از تجزيه برگ های گياهان مختلف به دست می آيد. برای تهيه خاک برگ در فصل پاييز برگ های ريخته شده را جمع آوری می كنند و در گودالی به عمق 50 سانتی متر می ریزند و با آب پاش روی برگ ها را آب می پاشند و روی آن را با نايلون می پوشانند تا عمل پوسيدن انجام گيرد.

بعد از يک سال پوشش را برداشته و مخلوط برگ های پوسيده را الک می كنند. پس از الک خاک نرم و قهوه ای رنگی به نام خاک برگ باقی می ماند. به دلیل سبک بودن و قدرت نگهداری بالای رطوبت خاک برگ یکی از خاکهای مناسب در قلمه زدن گیاهان و کاشت قلمه است.

آب

قلمه تعدادی از گیاهان را می توان در آب نیز ریشه دار نمود. بدین ترتیب که یک یا چند قلمه را در بطری یا ظرف شیشه ای قرار داده به نحوی که 4 تا 5 سانتی متری از قلمه در آب قرار گیرد. برای جلوگیری از فاسد شدن آب بایستی به طور مرتب آب آن را عوض کرد و یا مقداری خاک ذغال چوب به آن اضافه کرد. بعد از چند روز تا 2 يا 3 هفته قلمه ریشه دار می شوند و بعد از ریشه دار شدن قلمه ها می توان آنها را از آب بیرون آورد و در خاک کاشت.

عوامل تاثیر گذار در ریشه زنی قلمه

موفقیت در قلمه زدن گیاهان به دو عامل شرایط خارجی ( محیطی ) و عوامل داخلی بستگی دارد. شرایط خارجی مربوط به محیط خارج از گیاه است که در پیدایش ریشه تأثیر دارند و عبارت اند : از رطوبت، دما، نور، خاک یا محیط کشت. شرایط داخلی برای ریشه زدن قلمه بنابر نوع گیاه متفاوت است. این شرایط عبارت اند از نوع قلمه ، سن قلمه و مقدار مواد ذخیره گیاه و همچنین نوع و جنس گیاه است.

عوامل خارجی یا محیطی مؤثر در ریشه زایی قلمه ها :

الف – رطوبت

چنانچه رطوبت محیط به ویژه در اوایل کاشت قلمه ها کافی نباشد. قلمه ها در اثر از دست دادن آب از بین می روند. زیرا نمی توانند مقدار آبی که به وسیله تبخیر و تعرق از دست می دهند را کاملاً جبران کنند. معمولاً برای کاهش میزان از دست دادن آب توسط گیاه تعداد برگ های روی قلمه را به حداقل می رسانند. اما بایستی توجه داشت که وجود برگ ها، برای ریشه دهی لازم است. بنابراین حتی المقدور باید از حذف برگ های جوان خودداری کرد.

گاهی گیاهان را تحت سیستم آب فشانی قرار می دهند. ( در این سیستم آب به صورت ذرات ریز و در فاصله های زمانی قابل کنترل از فواره های کوچکی بر روی گیاهان پاشیده می شود ) تا رطوبت محیط را بالا نگه داشته و از پژمردگی قلمه ها جلوگیری کنند. همچنین رطوبت خاک نباید به گونه ای باشد که خاک به صورت گل آلود و باتلاقی در آید.

ب – دما

در قلمه ها لازم است که رشد ریشه قبل از رشد شاخ و برگ انجام گیرد. چنانچه گرمای محیط قلمه ها زیاد باشد جوانه ها پیش از آنکه تشکیل ریشه دهند رشد خود را آغاز می کنند که این خود موجب اتلاف آب توسط برگ ها می شود. مناسب ترین دما برای قلمه زدن گیاهان دمای 25 – 20 در روز و 20 – 15 درجه سانتی گراد در شب می باشد.

معمولاً دمای قسمت پایین قلمه ها حدود 27 – 24 درجه سانتی گراد نگه می دارند تا تقسیم سلولی را در محیط تولید ریشه تحریک نماید و در همین شرایط قسمت بالای قلمه بایستی در دمای پایین تری نسبت به پایین قلمه قرار داده شود تا تبخیر و تعرق و تنفس آن کاهش یابد.

پ – نور

تاریکی در ریشه دهی قلمه مؤثر است. قلمه گیاهان خزان دار که دارای ذخیره کافی هستند در تاریکی بهتر رشد می نماید اما قلمه های علفی واکنش نشان می دهند زیرا نور در فرایند فتوسنتز و تولید کربوهیدرات ها نقش دارد.

ج – اکسیژن

اکسیژن هوا یکی از عوامل مهم در پیدایش ریشه است. هر چه مقدار هوای داخل خاک بیشتر باشد و مقطع قلمه بیشتر در معرض تأثیر اکسیژن قرار گیرد. قلمه سالم تر مانده و ریشه ها زودتر ظاهر می شوند. پس خاک قلمه ها باید سبک و قابل نفوذ به هوا باشد و رطوبت را در خود نگاه دارد.

قلمه ها را به دلایل زیر باید در عمق مناسب کاشت :

1. در عمق زیاد هوا خیلی کم جریان دارد و قلمه ها ریشه دار نمی گردند.
2. در عمق کم و نزدیک سطح خاک همیشه جریان هوا وجود دارد و اکسیژن که لازمه زندگی قلمه ها می باشد در دسترس آنها قرار می گیرد.
3. زخم قلمه ها به واسطه اکسیژن زودتر التیام پیدا می کند و دلمه می بندد.
4. قلمه ها را بايد مايل كاشت تا بیشتر در معرض هوا قرار گیرد

د – محیط کشت

چون قلمه قبل از پیدایش ریشه از مواد غذایی زمین استفاده نمی کند و از مواد ذخیره ای خود تا مدتی تغذیه می نماید. بنابراین خاک به جز برای حفظ رطوبت قلمه و ایجاد محل برای رشد ریشه استفاده دیگری ندارد. پس خاک قلمه فقط باید دارای خواصی باشد که پیدایش و رشد ریشه را تأمین کند.

محیط کشت عاملی است که بر روی درصد قلمه هایی که ریشه دار می شوند و نوع ریشه ای که بر روی آنها ایجاد می گردد مؤثر است. محیط کشت باید رطوبت و اکسیژن کافی داشته و عاری از عوامل بیماری زا باشد.

عوامل داخلی مؤثر در ریشه زایی قلمه ها :

می دانیم که تمام گیاهان از جهت ساختمان و طرز زندگی و احتیاج به مواد حیاتی یکسان نیستند و در مقابل هر عاملی عکس العمل متفاوتی از خود نشان می دهند. پس می توان نتیجه گرفت که شرایط خصوصی هر گیاه برای ظهور ریشه در قلمه بستگی به نوع گیاه دارد و این شرایط عبارت اند از : سن قلمه ، نوع قلمه ، ذخیره مواد غذایی ، محل ساقه روی قلمه ، اندازه قلمه

الف – سن قلمه

به طور كلی با افزايش سن قلمه به همان نسبت موفقيت در ريشه دار شدن هم كمتر می شود. پس در قلمه زدن گیاهان باید به سن قلمه نیز توجه کرد. هرچه سن قلمه بالاتر باشد قطر آن نیز زیادتر می شود. برای تکثیر گیاهان و درختان مختلف سن مناسب قلمه ها متفاوت است ولی عموما بهترین سن برای قلمه زدن گیاهان استفاده از قلمه های 1 الی 2 ساله می باشد.

ب – نوع قلمه

به طور كلی نوع قلمه ( قلمه های علفی و قلمه هاي خشبی ) در ريشه زایی مؤثر است. قلمه های علفی پس از چند هفته تا 2 تا 3 ماه از تاريخ پيدايش آنها قابل قلمه زدن می باشند و قلمه های خشبی پس از يک سال قادر به ريشه زایی می باشند. یعنی قلمه های خشبی اگر کمتر از یک سال سن داشته باشند توانایی ریشه زایی ندارند.

پ – ذخیره مواد غذایی

ثابت شده است كه فصل تهيه قلمه خشبی از پايه مادری در ريشه دار شدن قلمه ها تأثير بسزایی دارد. يعنی اگر قلمه خشبی موقعی تهيه شود كه پايه مادری وارد دوره استراحت زمستانی شده باشد و يا آنكه يكی دو هفته قبل از بيدار شدن پايه، قلمه ها از پايه جدا شوند موفقيت بيشتر است. علت اين امر كمی يا زيادی مقدار مواد ذخيره شده در شاخه يا قلمه است زيرا مواد ذخيره در دوره استراحت بيشتر از هر دوره ديگری می باشد.

ج – محل ساقه روی قلمه :

در هنگام قلمه زدن گیاهان محل ساقه ای که قلمه از آن گرفته می شود بر ریشه زایی اثر می گذارد. به طور کلی شاخه های جانبی بهتر از شاخه های انتهایی ریشه می دهند و همچنین شاخه های در حال رشد رویشی بهتر از شاخه های گل دار و حاوی میوه ریشه تولید می کنند.

د – اندازه قلمه

اندازه قلمه بر ریشه زایی اثر دارد. به طور معمول قلمه های چوبی نرم و نیمه سخت را از انتهای شاخه ها به طول 8 تا 15 سانتی متر گرفته می شوند و برگ های پایین آن برداشته می شوند و برگ های بالای قلمه را حذف نمی کنند تا فتوسنتز نمایند و مواد غذایی به منطقه تولید ریشه برسد. در هنگام قلمه زدن گیاهان طول قلمه های علفی را 7 تا 12 سانتی متر انتخاب می کنند و آنها را در شرایطی مانند آنچه برای قلمه های چوبی لازم هست قرار می دهند.

نکاتی در مورد قلمه زدن گیاهان

• قیچی یا چاقوی قلمه گیری باید تیز و استریل شده باشد.
• بهتر است تا گلدانها یا ظروفی را مخصوص برای تکثیر قلمه تهیه کنید.
• گلدان ها نباید بیش از اندازه بزرگ باشند.
• اگر قلمه ها را می خواهید در آب ریشه دار کنید ظرف آب را کوچک انتخاب کنید تا هم فضای کمتری اشغال کند و هم مواد مورد نیاز گیاه به راحتی در دسترس ریشه قرار گیرد.
• می توان از هورمون های ریشه زایی برای تسریع در امر ریشه زایی ، هنگام قلمه زدن گیاهان استفاده کرد.
• برای جلوگیری از قارچ زدگی قلمه ها می توان انتهای آنها را با قارچ کش هایی مانند کاپتان (5%) و بنومیل (25%) و یا مخلوطی از آنها همراه با پور تالک، آغشته کرده و سپس اقدام به کاشت کرد.
• صبح زود بهترین زمان برای قلمه زدن گیاهان است زیرا گیاه در این زمان بیشترین رطوبت را دارد.
• در صورت امکان از قرار گرفتن قلمه در معرض نور خورشید خودداری کنید.