روشهای مختلف شخم زدن زمین + انواع گاو آهن ها

در مورد شخم تعاریف مختلفی ارائه شده است ولی یكی از ساده ترین آنها عمل زیر و رو کردن خاک به منظور اصلاح ویژگیهای فیزیکی آن را شخم می گویند. با شخم زدن زمین شرایط محیطی برای جوانه زدن بذر و رشد و نمو گیاه فراهم می شود. همچنین خاک قسمتهای زیرین به سطح آمده و به تدریج مواد غذایی موجود در آن مورد استفاده گیاه قرار می گیرد. در این مقاله ابتدا انواع گاو آهن ها و کاربرد هر کدام از آنها و سپس روشهای مختلف شخم زدن زمین را بررسی می کنیم.

هدف اصلی از اجرای شخم شکستن مقاومت یا سختی خاک است زیرا سطح خاک به مرور زمان در اثر آبیاری ، بارندگی ، رفت و آمدهای افراد و دامها ، انجام عملیات کشاورزی و …. سفت می شود. وقتی میزان خلل و فرج خاک به 35 تا 40 درصد برسد زمین متراکم شده و باید عملیات شخم زدن زمین انجام گیرد شخم زدن این نسبت را به 50 تا 55 درصد می رساند.

اهداف شخم

1- افزایش نفوذپذیری خاک و در نتیجه ورود بهتر آب و هوا به درون آن
2 – افزایش خلل و فرج خاک
3 – کاهش تبخیر آب در اثر قطع شدن لوله های مویین
4 – زیر خاک نمودن بقایای گیاهی ، ریشه علفهای هرز و تخم و لارو حشرات مضر
5 – نرم کردن خاک

شخم و عملیات تکمیلی تهیه بستر بذر را خاکورزی می گویند. خاکورزی از عملیات بسیار مهم و تأثیرگذار در آماده سازی زمین کشاورزی است. با عملیات خاکورزی بستر مناسب برای کاشت گیاه فراهم میشود.

فواید شخم زدن زمین

الف – شخم بقایای گیاهی را زیر خاک كرده ، با این عمل مواد آلی زمین افزایش می یابد.
ب – بوسیله شخم خاك پوک شده و در نتیجه انتشار ریشه در زمین و همچنین نفوذپذیری آب در خاک افزایش می یابد.
پ – در اثر شخم نفوذ هوا در خاک زیاد می شود بنابراین فعالیت میكروارگانیسمها افزایش می یابد.
ت – در اثر شخم زدن با تراکنور حل شدن مواد معدنی در خاک تسهیل می گردد و در نتیجه قابلیت جذب مواد معدنی به وسیلە ریشە گیاهان افزایش می یابد.
ث – براثر فعالیت ریشه و فعالیت میکرو ارگانیسم ها غلظت CO2 خاک افزایش و O2 کاهش می یابد با شخم مناسب این نسبت به تعادل می رسد.
ج – بوسیله شخم زدن زمین کشاورزی ساقه های زیرزمینی علفهای هرز ، لارو و تخم آفات گیاهی به سطح زمین منتقل شده كه این عمل باعث از بین رفتن آنها خواهد شد.
چ – کودهای شیمیایی و آلی به خصوص کود فسفر و آهک را باید با خاک مخلوط کرد شخم مناسب باعث مخلوط شدن کود با خاک می شود.

انواع ماشین های شخم

برحسب شرایط ، نوع ماشین شخم فرق می کند. بیل به ویژه بیل نوکدار یکی از قدیمی ترین ابزارهای شخم برای برگرداندن خاک است که هنوز هم یکی از بهترین وسایل شخم زدن در گل کاری ، سبزکاری ، زمینهای کوچک ، ناهموار و بین درختان است.

از آنجایی که شخم زدن زمین کشاورزی با بیل سخت و دشوار است بشر در گذشتۀ دور به فکر ساختن وسیله ای جایگزین بوده است. چون این وسایل ابتدا توسط گاو کشیده می شد و در نوک برخی از آنها یک تکه آهن تعبیه شده بود آن را گاوآهن نامیدند. نامی که هنوز هم معتبر بوده و مورد استفاده قرار میگیرد. در حالی که امروزه هم شکل آن تغییر کرده و هم اینکه نیروی کششی آن بسیار متفاوت شده است.

انواع گاو آهن

برای انجام روشهای متفاوت شخم زدن زمین احتیاج به گاو آهن های متفاوتی است. گاوآهنها دارای انواع مختلفی می باشند و می توان آنها را به سه گروه بزرگ تقسیم کرد:

1 – گاو آهن های شکافنده

گاوآهن هایی هستند که زمین را می شکافند اما خاک را بر نمی گردانند. گاوآهن قلمی ( چیزل ) و زیر شکن ( اسکنه ) نمونه هایی از این نوع گاوآهن ها می باشند.

گاو آهن قلمی ( چیزل )

این نوع گاو آهن خاک را بدون زیرو رو کردن شخم می زند. نحوه باز کردن خاک در گاوآهن قلمی را نیمه شخم می گویند. عامل خاک ورز در این گاوآهن ها شاخه ها می باشند. هر گاوآهن قلمی معمولا دارای 2 تا 3 ردیف شاخه است. شاخه ها به صورت زیگزاگ به شاسی متصل می شوند تا بقایای گیاهی بدون مانع از بین آنها عبور کند. معمولا به ازای هر 30 سانتیمتر عرض كار یک شاخه در نظر گرفته می شود.

هر شاخه به نوبه خود از ساقه ، تیغه و قطعات اتصال به شاسی تشكیل شده است. شاخه ها ممكن است از نوع نیمه ثابت یا فنردار باشند. نوع فنردار را می توان در زمینهای سخت یا سفت به كار برد زیرا وجود فنر علاوه بر اینکه یک نوع سیستم ایمنی است باعث ارتعاشهایی در شاخه می شود كه به شكستن خاک كمک می كند.

به انتهای پایینی هر ساقه، تیغه متصل شده است كه عمل خاکورزی را انجام می دهند. تیغه به اشكال مختلف ساخته می شود. از تیغه های نوک تیز و باریك برای نفوذ به عمق بیشتر و از تیغه های پهن برای كار در عمق كمتر و شرایطی كه بقایای گیاهی در خاک زیاد است استفاده می شود. نیروی لازم برای كشیدن این گاوآهن در مقایسه با گاوآهن برگرداندار با عرض كار مساوی تقریبا نصف و سرعت پیشروی تقریبا دو برابر می باشد.

گاو آهن قلمی کوچک را کولتیواتور پاشنه ای نیز می گویند. بر روی پاشنه این کولتیواتور بیلچه های مختلفی می توان نصب کرد یکی از این بیلچه ها که کاربرد زیادی دارد پنجه غازی می باشد. کولتیواتور پنجه غازی برای از بین بردن علف های هرز در بین ردیف ها و یا روی زمین در انواع روشهای شخم زدن زمین بکار می رود. معمولا کولتیواتور هایی که بیلچه های عریض دارند برای سله شکنی ، وجین علف های هرز و از انواع بزرگ بیلچه برای ایجاد جوی و پشته های کوچک استفاده می شود.

زیر شکن

زیرشكن نوعی گاوآهن قلمی است اما با ابعاد بزرگ تر و شاخه های ثابت ( غیر فنری ) که می توان از آن برای شكستن لایه های سخت خاك در عمق های 50 تا 90 سانتی متر استفاده كرد.

2 – گاو آهن برگردان کننده

گاوآهن هایی هستند که ضمن شخم زدن و شکافتن زمین و نفوذ در عمقی از آن ، خاک کنده شده را بر می گردانند. گاوآهن های برگردان دار و بشقابی نمونه هایی از این گاوآهن ها هستند. عمق و میزان برگرداندن خاک بر حسب نوع گاوآهن و سایر عوامل متفاوت است.

گاو آهن برگرداندار

متداولترین نوع گاوآهن در ایران که برای شخم زدن زمین کشاورزی استفاده می شود. این نوع گاو آهن خاک را به طور کامل زیرو رو کرده و خاک سطحی را به زیر و عمقی را به سطح می آورد. گاو آهن برگرداندار موجب اتلاف رطوبت شده و در نواحی دیم کاری استفاده از این وسیله صحیح نمی باشد. عامل خاكورز در این گاوآهن اصطلاحاً خیش نامیده می شود.

گاوآهن بشقابی

گاو آهن بشقابی با سرعت بیشتری از گاو آهن برگرداندار در خاک های خشک ، متراکم و چمن پیش می رود. گاو آهن های بشقابی که به طور مایل در خاک پیش می روند را گاو آهن های بشقابی یک طرفه می نامند.

این گاوآهن ها از صفحات بشقابی شكل مقعر تشكیل شده است كه هر یک دارای محور مستقل می باشند. گاوآهن بشقابی ضمن حركت به جلو و گردش بشقاب ها در اثر تماس با زمین به كمک وزن خود در خاک نفوذ می كند و سطح خاک را تا عمق معینی برش داده و برگردان می كنند.

بشقاب ها روی شاسی به گونه ای نصب شده اند که دارای دو زاویه تمایل عمودی ( زاویه نفوذ ) و زاویه تمایل جانبی ( زاویه بشقاب یا زاویه افقی ) می باشند. با تغییر این زوایا می توان عمق شخم ، میزان نفوذ و سرعت گردش بشقاب را تنظیم نمود. یکی از گاوآهن های پرکاربرد در روشهای متفاوت شخم زدن زمین گاو آهن بشقابی است.

3 – گاو آهن های به هم زننده خاک

انواعی از ماشین های خاک ورزی هستند که سطح خاک را کاملاً به هم زده نرم می كنند. گاوآهن دوار ( خاک هم زن ) یکی از رایج ترین و معمول ترین این نوع ماشین ها می باشد. گاوآهن دوار با انواع دیگر گاوآهن ها تفاوت زیادی دارد زیرا با نیروی محور توان دهی تراكتور كار می كند به این صورت كه توان از گاردان به جعبه دنده و محور گردنده گاوآهن منتقل می شود. روی محور گردنده صفحات مدوری جوش داده شده اند و تیغه ها به وسیلۀ پیچ و مهره به آن متصل هستند.

با دوران محور تیغه ها با خاك برخورد كرده و تكه های خاك را از زمین جدا می كنند. تكه های خاك در اثر برخورد با صفحه پشت دستگاه ( حفاظ خاك ) به میزان دلخواه خرد می شوند. تیغه های این گاوآهن به گونه ای روی محور گردنده نصب می شوند که در هر لحظه فقط یک تیغه با زمین برخورد کند. این تیغه ها در دو نوع چپ و راست ( سطح خمیده تیغه ها یك در میان چپ و راست ) روی محور بسته می شوند.

گاوآهن دوطرفه

این گاوآهن از دوخیش مجزا تشکیل شده است که به طور متقابل قرارگرفته اند. در هنگام شخم زدن زمین با تراکتوز یکی از خیش ها در زمین و خیش دیگر در بالا قرار می گیرد. شخم با این وسیله در مناطق خشک و نیمه خشک نتیجه مناسبی دارد زیرا با این شخم خاک کمتر در معرض تبخیر قرار می گیرد. 

گاوآهن زهکشی

در بعضی از زمینهای مرطوب و شبه باتلاقی آب زیاد در زمین برای تنفس ریشه و رشد گیاه مضر است و باید به طریقی آب اضافی از زمین خارج شود این عمل را زهکشی می گویند. گاو آهن زهکشی با تیغه و بدنه عمودی که دارد با ایجاد کانال هایی در خاک به خروج آب اضافی کمک می کند.

انتخاب شخم مناسب

روشهای مختلفی برای شخم زدن زمین وجود دارد و انتخاب شخم مناسب دارای اهمیت زیادی است. برای شخم زدن زمین زراعی برحسب اندازه ، ابعاد ، جنس ، شیب ، شرایط رطوبتی خاک ، نوع گیاه و روشهای کاشت ، ماشینهای شخم مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد.

مثلا در زمینهای کوچک و در زیر و ما بین درختان که امکان حرکت تراکتور وجود ندارد بیل بهترین وسیلۀ شخم است. در اراضی سنگلاخی و دیم زارها، گاوآهن های قلمی سودمندتر هستند. گاهی در اراضی وسیع گاوآهن های برگرداندار مناسبتر هستند. در برخی از شرایط نیازی به اجرای شخم نبوده و با ماشین های دیگر مثلا دیسک می توان به این هدف رسید.

می توانید از دستورالعمل زیر برای شخم زدن زمین استفاده کنید

1. برای مساحت های کوچک ، شخم با ادوات دستی را در نظر بگیرید. در خاکهای نرم ، بیل پهن استفاده کنید. در خاکهای سنگین و زمینهای چمن دار بیل نوکدار گزینه مناسبی است.
2. در اراضی شالیزار ، تیلر و تراکتور باغی با چرخ پره ای را انتخاب کنید.
3. برای تعیین تعداد خیش گاوآهن یا عرض کار ، به قدرت موتور تراکتور توجه کنید.
4. برای اراضی متوسط آبی تراکتور باغی با گاوآهن یک یا دو خیشه گزینه بهتری است.
5. در اراضی بزرگ ، به دیم یا آبی بودن زراعت توجه کنید.
6. برای شخم پاییزه دیم ، گاوآهن قلمی ( چیزل ) را مورد استفاده قرار دهید.
7. برای شخم زدن زمین کشاورزی در زمان آیش ، از پنجه غازی استفاده کنید.
8. در صورت سنگلاخی بودن زمین از کولتیواتور با ساق فنری استفاده کنید.
9. برای زمینهای دارای لایه سخت تراکتورهای پرقدرت با دنباله بند زیرشکن را انتخاب کنید.
10. در اراضی گسترده آبی ، گاوآهنهای برگرداندار را انتخاب کنید.
11. برای اراضی بزرگ اما دارای چمن یا بقایای زیاد ، گاوآهن بشقابی را انتخاب کنید.
12. برای اراضی آبی خیلی بزرگ تراکتور پرقدرت با گاوآهن کششی با تعداد خیش بیشتر ترجیحا از نوع دو طرفه پیشنهاد می شود.
13. برای زمینهای سبک یا زمینهایی که کشت قبلی آنها ، گیاهان غده ای ( چغندرقند، سیب زمینی ) بوده است استفاده از دیسکهای سنگین یا گاوآهن قلمی با ساق بلند را انتخاب کنید.
14. در صورتی که خاک سنگین باشد از گاوآهن با صفحه برگردان دار دارای انحنای بیشتر برای عملیات شخم زدن استفاده کنید.
15. در صورت موجود بودن ماشین خاکورز مرکب در اراضی متوسط و یا بزرگ استفاده از این ماشین بهترین انتخاب است.

زمان مناسب شخم

زمان انجام شخم به عوامل مختلفی مانند شرایط خاک ، نوع گیاه ، فصل کاشت و شرایط اقلیمی بستگی دارد. بنابراین کشاورز هر زمانی نمی تواند عملیات شخم را انجام دهد. اگر عملیات شخم از نظر زمان و عمق به طور دقیق انجام نشود نه تنها اهداف شخم زدن تأمین نمی شود بلکه در شرایطی ممکن است خرابی بستر کشت را در پی داشته باشد. در اینجا چند عامل مهم که در زمان شخم زدن زمین کشاورزی تاثیرگذار است با هم بررسی می کنیم.

الف – تاثیر شرایط خاک بر زمان اجرای شخم

شرایط خاک بیش از هر چیزی در تعیین زمان مناسب برای شخم زدن مؤثر می باشد. شخم را فقط زمانی بایستی اجرا کرد که رطوبت زمین در حد گاورو باشد. گاورو یک اصطلاح قدیمی و ریشه دار در فرهنگ ایرانیان می باشد. در زمان گاورو رطوبت خاک نه آنقدر زیاد است که به ادوات بچسبد و نه آنقدر کم است که در اجرای شخم مشکل ایجاد کند.

اجرای شخم در وضعیت رطوبتی بیش از حد گاورو ضمن ایجاد مشکل باعث می شود کلوخه های ورقه ای در سطح زمین ایجاد شود. این ورقه ها مدتی بعد با از دست دادن رطوبت خود به صورت سطح براق درآمده و بسیار سخت می شوند. شکستن و نرم کردن این ورقه ها بسیار مشکل است.

از سوی دیگر رطوبت کمتر از گاورو نشان دهنده خشک بودن خاک است. فرو رفتن ادوات در خاکهای خشک بسیار سخت و گاهی غیرممکن است و باعث ایجاد کلوخه های بزرگ و گردی می گردد. خردکردن این کلوخه ها هم نیاز به مصرف انرژی زیادی خواهد داشت. در هر دو صورت رطوبت کمتر یا بیشتر از حد گاورو مانع از تحقق اهداف شخم خواهد شد و ساختار خاک هم صدمه می بیند.

زمینهای رسی در مدت زمان بیشتر و زمینهای شنی در مدت زمان کوتاهتری پس از آبیاری یا بارندگی به حالت گاورو می رسند. ظرفیت نگهداری آب در خاکهای مختلف متفاوت است. از سوی دیگر چسبندگی خاکها هم برحسب نوع آنها فرق می کند.

هر چقدر مقدار رس خاک بیشتر باشد چسبندگی و ظرفیت نگهداری آب آن بیشتر می شود. بر این اساس خاکهای سبک با درصد رس کم را در محدودۀ زمانی بیشتری می توان شخم زد. زیرا طول مدت نگهداری آب در آن کمتر است و دوم اینکه چسبندگی آن کمتر است.

در خاکهای سنگین ( درصد رس بالاتر ) زمان شخم زدن با تراکتور بسیار محدود است. گاهی فقط یک تا دو روز زمین رسی در حالت گاورو و مناسب اجرای شخم است. بنابراین اگر خاک شما سنگین است بایستی برنامه ریزی و مدیریت دقیقتر برای استفاده هر چه بهتر و سریعتر از شرایط گاورو شدن خاک داشته باشید.

ب – تاثیر عوامل آب و هوایی بر زمان اجرای شخم

از عوامل تاثیر گذار بر انجام روشهای شخم زدن زمین عوامل آب و هوایی است. بدیهی است که شخم بایستی در شرایط آب و هوایی مناسب انجام شود. مقدار بارندگی کم تأثیری در رطوبت خاک ندارد اما سطح زمین را خیس کرده باعث عدم حرکت چرخ های تراکتور می شود و لذا اجرای عملیات بهینه شخم را مختل می کند.

چنانچه تراکتور اتاق نداشته باشد وزش باد می تواند آزاردهنده باشد. همچنین وزش باد می تواند باعث فرسایش خاک گردد. به ویژه زمانی که نوع خاک سبک ، خشک و سرعت تراکتور بالا باشد. در زمان شخم زدن با تراکتورهای بدون اتاق شدت نور و گرما یا سرمای محیط نیز بایستی در نظر گرفته شود زیرا مهمتر از هر چیزی حفظ سلامتی است.

ج – نوع گیاه و فصل کاشت

همانطور كه می دانید گیاهان را در فصلهای مختلفی می توان کاشت. وقتی برداشت محصول قبلی در تابستان و کاشت محصول بعدی در بهار سال آینده باشد. کشاورز فرصت زیادی برای اجرای عملیات شخم دارد.

فرض کنید می خواهند پس از زراعت گندم ، چغندرقند بکارند در صورتی که گندم در تیرماه برداشت و چغندرقند در فروردین ماه کاشته شود. کشاورز بیش از 8 ماه فرصت دارد تا در چنین شرایطی اگر در منطقه خطر فرسایش وجود نداشته باشد یک شخم عمیق در پاییز اجرا کند و دومین شخم را حدود یک ماه قبل از کاشت انجام دهد.

شخم زدن پاییزه فرصت خوبی برای نفوذ آب به داخل خاک را فراهم کرده و در اثر سرمای زمستان و بروز یخبندان در درون خاک بسیاری از آفات کنترل می شوند. بدیهی است که در صورت احتمال فرسایش نه تنها شخم پاییزه انجام نمی شود بلکه با باقی گذاشتن بقایای محصول یا کاشت گیاهان خاص از فرسایش سطح خاک پیشگیری می نمایند.

در شرایطی که فاصله برداشت محصول قبلی و کاشت گیاه جدید کم باشد بایستی به محض برداشت محصول و قبل از آنکه رطوبت مزرعه در اثر تابش خورشید تبخیر گردد اقدام به اجرای شخم نمود.

عوامل تعیین کننده عمق شخم

عمق شخم به عوامل متعددی بستگی دارد. در این جا چند عامل که تعیین کننده آن را بیان می کنم :

1 – نوع گیاه مورد کاشت

نوع ریشه و عمق نفوذ آن در گیاهان مختلف متفاوت است برخی از گیاهان دارای ریشه افشان و سطحی هستند. در حالی که برخی دیگر دارای ریشه راست و عمیق می باشند. محصولاتی که به ساختمان و نفوذپذیری خاک حساس می باشند به شخم عمیقتری نیاز دارند.

به طور مثال بعضی از گیاهان مانند علفهای مرتعی از تیره غلات دارای ریشه سطحی بوده و ریشه ها نفوذ زیادی به اعماق خاک ندارند اما ریشه ذخیره ای گیاهی مانند چغندرقند قطر زیادی داشته و رشد مطلوب آن مستلزم نرمی خاک تا عمق زیادی می باشد.

2 – فصل شخم

عمق شخم به فصل اجرای شخم هم بستگی دارد وقتی که کشت در آخر زمستان یا ابتدای بهار باشد و بخواهیم در پاییز شخم بزنیم این شخم می تواند عمیق و حتی خیلی عمیق باشد. در حالیکه شخم های بهاره و به طور کلی شخم هایی که فاصله بین زمان شخم و زمان کاشت به هم نزدیک باشد اغلب از نوع متوسط می باشد.

3 – اهداف جانبی

هر کدام از روشهای شخم زدن زمین برای هدف خاصی انجام می شود. بنابراین با توجه به هدف مورد نظر عمق شخم نیز تغییر می کند. اهدافی چون زیر خاک کردن بقایا ، مخلوط کردن کود با خاک و …. نیاز به شخم های سطحی دارند. در حالی که شکستن لایه سخت خاک ، افزودن عمق خاک رویی و …. با اجرای شخم عمیق انجام می شود.

4 – عمق خاک زراعی

عمقی از خاک كه در آن موجودات زنده و مواد آلی وجود دارد و اغلب پراکنش ریشه ها در آن صورت می گیرد را خاک زراعی می گویند. خاک به دو لایه رویی ( سطح الارض ) و لایه زیرین ( تحت الارض ) تقسیم می شود. هر دو این لایه ها در کشاورزی مهم هستند.

در صورت لزوم بایستی به تدریج و هر چند سال یک بار مقداری از خاک زیرین را به خاک رویی اضافه کرد. بنابراین عمق شخم باید حداکثر به اندازه ضخامت لایه رویی خاک باشد. وجود لایه متراکم یا غیر قابل نفوذ در اعماق خاک زراعی ایجاب می کند که این لایه با شخم عمیق شکسته شود.

انواع شخم از نظر عمق

الف – عمق سطحی

یکی از روشهای شخم زدن زمین شخم سطحی است. شخم سطحی ، شخمی است که کمتر از نصف تا یک سوم عمق خاک رویی را زیر و رو می کند. این شخم برای تکمیل شخم عمیق یا متوسط ، زیر خاک کردن کود و بذر و از بین بردن علفهای هرز مورد استفاده قرار می گیرد.

ب – شخم متوسط

به شخمی گفته می شود که حدود نصف تا دو سوم خاک رویی را در بر می گیرد. عمق شخم از ضخامت خاک زراعی کمتر است. این شخم به منظور تهیه زمین غلات و زیر خاک کردن کود مورد استفاده قرار می گیرد. این شخم در بهار قابل انجام است.

ج – شخم عمیق

شخمی که تمام خاک رویی را زیر و رو کند شخم عمیق می گویند و عمق شخم با ضخامت خاک زراعتی برابر می باشد. از این شخم برای گیاهانی مانند گندم و جو و گیاهانی که ریشه های عمیق دارند مانند یونجه ، پنبه و چغندرقند استفاده می شود. این شخم بیشتر در پاییز زده می شود.

د – شخم خیلی عمیق

شخمی است که علاوه بر خاک رویی، بخشی از خاک زیرین را هم شامل می شود و عمق آن بیش از ضخامت خاک زراعی است. شخم خیلی عمیق 6 ماه قبل از کشت در فصل پاییز انجام می گیرد تا در طول زمستان آب کافی در زمین ذخیره شود و خاک نشست کند و در بهار آماده کشت گردد.

عموما برای ذخیره کردن رطوبت خاک برای گیاهانی که ریشه بلند دارند و برای از بین بردن علف های هرز از این نوع شخم استفاده می شود.

روشهای اجرای شخم

شخم با تراکتور و گاوآهن متصل به آن با روشهای مختلفی صورت می گیرد. تمام روشها بایستی بر این اساس باشد که:

1.  قطعات یا لکه های شخم نخورده و یا دوبار شخم خورده وجود نداشته باشد.
2. فشار به خاک یا تراکم خاک به حداقل برسد.
3. حداکثر صرفه جویی در زمان و هزینه اتفاق بیافتد.

الف _ روش های شخم با گاو آهن برگرداندار

1 – روش کناری

روش کناری یکی از پرکاربرد ترین روشهای شخم زدن زمین است و به روشی از شخم زدن که از کنارهای قطعه زمین شروع و در میانه آن پایان می یابد گفته می شود. پس از پایان عملیات در میانه قطعه جوی ایجاد می شود.

2 – روش میانه یا شخم بر هم

به روشی از شخم زدن که از وسط زمین شروع و به کنار آن پایان می پذیرد گفته می شود. طی این شخم در وسط زمین یک پشته ایجاد خواهد شد. استفاده از دو روش کناری و میانه به صورت متناوب در یک قطعه زمین در سالهای مختلف سبب میشود که جوی عمیق یا پشته مرتفع در میانه زمینه ایجاد نشود و جابه جایی خاک به حداقل برسد.

3 – روش گردشی یا پیرامونی

یکی دیگر از انواع روشهای شخم زدن زمین است. این روش شخم در مزارعی که صاف و یا شکل منظمی دارند قابل اجرا می باشد. بیشتر در قطعاتی کوچک که دارای ابعاد نسبتا برابر هستند کاربرد دارد و ممکن است از پیرامون به مرکز و یا از مرکز به پیرامون شخم انجام شود.

در حالت اول در نقطه های واقع در پیرامون قطعه ، تراکتور برخلاف جهت عقربه ساعت شروع به شخم زدن کرده و با رسیدن به انتهای هر ضلع ، گاوآهن را از زمین خارج کرده و پس از مختصری جلو عقب کردن و قرار گرفتن در ابتدای ضلع دیگر شروع به شخم زدن می کنیم این کار را ادامه داده تا به مرکز زمین برسیم.

در حالت دوم از مرکز و در جهت حرکت عقربه ساعت اقدام به شخم زدن می کنیم. انتخاب نوع روش در پیرامونی ( از مرکز به محیط یا از محیط به مرکز ) نسبتا یکسان هستند اما روش از مرکز به محیط بهتر است. زیرا در این روش زمین شخم خورده زیر چرخ های تراکتور قرار نمی گیرد.

4 – روش یک طرفه

امروزه برای رفع مشکلاتی مانند هدر رفت زمان ، صرفه جویی در هزینه ، به هم خوردن تسطیح زمین و کوبیده شدن ابتدا و انتهای زمین در هنگام شخم زدن زمین با تراکتور و با گاوآهن های برگرداندار یک طرفه ، استفاده از گاوآهن های دو طرفه با دو سری خیش که خاک را به سمت راست و چپ هدایت می کنند پیشنهاد می شود. برای انجام شخم با این نوع گاوآهن ها از یک طرف زمین شروع به شخم زدن کرده و در طرف دیگر زمین شخم پایان می یابد.

5 – روش پیوسته یا مداوم

هنگامی که با گاوآهن برگرداندار یکطرفه بخواهیم زمین بزرگی را شخم بزنیم برای جلوگیری از هدر رفتن زمان می بایست زمین را قطعه بندی کرد سپس هر یک از قطعات را شخم زد. همانطور كه در روشهای شخم زدن زمین گفته شد در مزارعی که نسبتا صاف و شکل منظمی دارند شخم به روش پیرامونی انجام می شود. همچنین در اجرای شخم به روش یک طرفه که از گاوآهن برگرداندار دوطرفه استفاده می شود، نیاز به قطعه بندی نیست.

صرف نظر از شکل زمین ، وقتی نوع گاوآهن برگردان دار نباشد به طور مثال گاوآهن قلمی یا پنجه غازی هم نیاز به قطعه بندی نمی باشد. بنابراین قطعه بندی زمین مخصوص شرایطی است که اولا یکطرفه باشد و دوم اینکه عرض قطعه بیش از 50 – 40 متر باشد. روش انجام شخم پیوسته به صورت زیر است

هنگامی که تعداد قطعات زمین بیش از پنج قطعه باشد، از قطعه اول شروع به شخم زدن کرده و موقعی که جای دور زدن تنگ شد برای جلوگیری از هدر رفتن زمان به قطعۀ بعدی رفته و شخم را ادامه می دهیم سپس در برگشت به قطعه اول رفته و شخم می زنیم.

این رفت و برگشت را بین این دو قطعه ادامه داده تا قطعه اول تمام شود سپس قطعه شماره دو را نیز ادامه داده تا جای دور زدن تنگ شود. در این زمان مانند قبل عمل کرده و وارد قطعه سوم شده و بدین ترتیب تا آخرین قطعه شخم زدن را ادامه می دهیم.

ب – شخم با گاوآهن قلمی و پنجه غازی

کاربرد گاوآهن قلمی با توجه به عامل خاکورز ( شاخه ها ) ، زمان و هدف استفاده از آنها متفاوت است. از گاوآهن قلمی در پائیز و برای اجرای شخم عمیق استفاده می شود. تا لایه های زیرین را هم قابل نفوذ نمود و تکامل آن را سرعت بخشد.

از گاوآهن پنجه غازی برای شکستن لایه های سطحی استفاده می شود. در زمان آیش پس از شخم زدن عمیق پائیزه زمین توسط گاوآهن قلمی ، در فاصله زمانی بین شخم تا زمان مناسب کاشت و هرگاه که سطح زمین به علت قطع نزولات جوی خشک گردد اقدام به شخم زدن زمین با گاوآهن های پنجه غازی می نمایند.

هدف از اجرای شخم با گاو آهن پنجه غازی

• شکستن سله سطوح زمین و پیشگیری از هدر رفتن رطوبت از شکاف های سله
• ایجاد مالچ خاکی برای حفظ و ذخیره رطوبت در خاک
• افزایش نفوذپذیری سطح خاک