خواص کنجد برای سلامتی و بدن

کنجد با نام علمی ” Sesamum indicum ” گیاهی است یک ساله به ارتفاع حدود یک متر که قسمت انتهایی ساقه آن پوشیده از کرک است. دانه های کنجد به رنگ های سفید ، زرد ، خاکستری ، سیاه و قرمز هستند که نوع سفید این دانه ها از همه مرغوب تر است. دانه های کنجد برای سلامتی بدن دارای خواص زیادی می باشد.

برگهای کنجد بیضی ، باریک و نوک تیز است. گلهای آن به رنگ سفید یا قرمز ، به طور تک تک در کناره برگهای قسمت انتهایی ساقه ظاهر می شوند.

مصرف اصلی دانه کنجد در تهیه حلوا و شیرینی پزی است. روغن کنجد، برای طبخ مواد خوراکی مختلف در تهیه عطرها و به عنوان حلال در داروسازی مصرف می شود. در مقاله های قبل با تعدادی از خواص میوه ها آشنا شده ایم امروز از خواص کنجد آگاهی پیدا می کنیم.

موطن و شرایط رشد کنجد

موطن اصلی کنجد آفریقا است ولی به سرعت از طریق آفریقا در هندوستان و چین پراکنده و به مراکز دیگر انتشار پیدا کرده است. البته شواهد و دلایلی وجود دارد که منطقه افغانستان و ایران را به موطن گونه هایی از کنجد معرفی می کند. در حال حاضر چین بزرگترین تولید کننده کنجد در دنیا است. هندوستان از نظر تولید بعد از چین قرار دارد.

کنجد، یکی از قدیمی ترین گیاهان زراعی روغنی جهان می باشد و از زمان های قدیم در ایران کشت می شده است و زمانی از صادرات مهم کشور به شمار می رفت. کشت کنجد در مناطق گرمسیری کشور مانند استان های خوزستان ، سیستان و بلوچستان ، جیرفت و فارس متداول است. 

در استان مازندران هم به دلیل تنوع کشت کنجد به صورت زراعت اصلی در بهار و یا به صورت کشت مخلوط همراه با پنبه در بهار و همچنین به عنوان کشت دوم بعد از برداشت غلات بسیار مورد توجه کشاورزان منطقه است.

کنجد گیاهی گرمادوست و روز کوتاه است و به هوای گرم و نور فراوان برای رشد احتیاج داشته و به حرارت پایین حساس است. با این حال هوای بسیار گرم بیش از ۴۰ درجه سانتی گراد موجب نقصان تشکیل کپسول های دانه می شود و در واقع حرارت مطلوب برای رشد کنجد حدود ۲۷ درجه سانتی گراد است.

تولید کنجد در نواحی با حداقل ۱۵۰ روز بدون یخبندان امکان پذیر است. این گیاه اساسا یک محصول خاص مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری تلقی می شود. کنجد معمولا در مناطقی با ارتفاع کمتر از یک هزار متر از سطح دریا می روید هر چند که برخی از انواع آن ممکن است در ارتفاعات بالاتر نیز قادر به رشد باشند.

گیاه کنجد به عنوان یک محصول مقاوم به خشکی و گرما شناخته شده است ولی برای تولید و عملکرد بالا به رطوبت احتیاج دارد. کنجد در انواع خاک ها رشد می کند مشروط بر آنکه از نظر تهویه و زهکشی محدودیتی وجود نداشته باشد با این حال خاک های دارای بافت متوسط را ترجیح می دهد کنجد به شوری خاک غیر مقاوم است و اسیدیته خنثی را ترجیح می دهد.

سابقه تاریخی کنجد

کنجد از قدیمی ترین چاشنی های شناخته شده ای است که قدمت آن به 1600 سال پیش از میلاد مسیح بر می گردد. بیشتر از پنج هزار سال است که انسان به خواص کنجد برای سلامتی و بدن پی برده است. در قدیم، پهلوانان برای افزایش زور بازوی خود آن را مصرف می کردند و به خواص معجزه آسای آن در زور آزمایی ها پی برده بودند و به همراه مصرف عسل در بین پهلوانان، جایگاه ویژه ای داشته است.

هندی ها بیش از سایر اقوام برای این گیاه خاصیت و اثرات معجزه آسا قائلند و آن را زیاد کننده قدرت و عامل طول عمر می شناسند و روی این اصل آن را در تشریفات مذهبی زیاد می خورند. خوردن کنجد از قدیم در ایران معمول بوده است و نانوایان، آن را روی نان می پاشیدند.

مواد موجود در کنجد

دانه کنجد، دارای مواد معدنی مانند مس ، منیزیم ، کلسیم ، آلومینیوم ، کروم ، کلرور سدیم ، سیلیس ، آهن ، فسفر ، نیکل و همچنین دارای ماده پروتئینی مهم لیزین ، ویتامین های A ، D و ویتامین های گروه B ( تیامین، ریبوفلاوین و نیاسین ) و لسیتین ، هورمون نباتی ، چربی و روغن می باشد.

روغن کنجد، مرکب از حدود ۷۰درصد اسیدهای چرب اشباع نشده مانند اسید لینولئیک ، اسید اولئیک و مقداری اسیدهای چرب اشباع شده مانند اسید پالمتیک و اسید آراشیدیک است. ترکیب متوسط روغن و پروتئین دانه کنجد بدین صورت است: 45 درصد روغن و 19 تا 25 درصد پروتئین

خواص کنجد برای سلامتی و بدن

همان طور که گفته شد کنجد، منبع غذایی بسیار با ارزشی است. از نظر کلسیم ، منیزیم ، آهن ، فسفر ، ویتامین ب۱ ، روی و فیبرهای غذایی نیز منبع ارزشمندی به شمار می رود. فیبرهای غذایی موجود در کنجد خواص زیادی برای سلامتی بدن دارند. از جمله : کاهش کلسترول خون در انسان ، حفاظت سلول های کبدی در مقابل آسیب های اکسیداتیو ، پیشگیری از فشار خون بالا

کنجد ، منبع بسیار خوبی از مس ، منیزیم ، کلسیم و روی است. تنها یک چهارم لیوان از آن قابلیت تامین ۷۰ درصد مس ، ۳۱ درصد منیزیم و 35 درصد از کلسیم مورد نیاز روزانه را دارد. در اینجا به طور خلاصه درباره نقش این مواد معدنی در بدن توضیحاتی ارائه می شود.

مس

این ماده معدنی، به دلیل حضور در بسیاری از سیستم های آنزیمی ضد التهابی و آنتی اکسیدانی، نقش مهمی در کاهش درد و رفع التهاب در بیماری های آرتریت روماتوئید دارد. علاوه بر آن در فعالیت نوعی آنزیم موثر است که برای اتصال کلاژن و الاستین، مورد نیاز است. 

کلاژن و الاستین در ساختار قدرت و قابلیت ارتجاع رگهای خونی استخوان ها و مفاصل مهم هستند. یکی از خواص کنجد برای سلامتی بدن وجود میزان زیادی مس در آن می باشد.

منیزیم

اثرات مفید منیزیم عبارتند از : کاهش اسپاسم راههای هوایی در بیماری آسم ، کاهش فشار خون بالا (فشار خون بالا از عوامل موثر حمله های قلبی، سکته ها و بیماری های قلبی در افراد است)، پیشگیری از اسپاسم نوعی عروق خونی که در پیدایش حملات میگرن نقش دارند ، ایجاد خواب طبیعی در زنانی که از عوارض یائسگی رنج می برند.

کلسیم

کلسیم از املاح معدنی مهم موجود در کنجد است. که دارای خواص زیادی برای سلامتی بدن می باشد. مطالعات جدید انجام شده نشان می دهد که کلسیم در موارد زیر نقش دارد : حفاظت از سلول های روده در مقابل مواد شیمیایی سرطانزا ، پیشگیری از سردردهای میگرنی ، پیشگیری از کاهش توده استخوانی که در یائسگی یا بیماری های خاصی مانند آرتریت روماتونید مشاهده می شود.

خوردن یک قاشق غذاخوری کنجد موجب تامین ۱۴ درصد از نیاز روزانه بدن به کلسیم می شود و اگر خانم ها عادت به بلند کردن ناخن هایشان داشته باشند با مصرف کنجد ناخن هایشان محکم تر شده و ترک و شکنندگی بر روی این عضو که جزیی از زیبایی انگشتان است از بین می رود. مقدار کلسیم موجود در نصف پیمانه کنجد ، سه برابر مقدار کلسیم موجود در شیر در همان مقدار است.

روی

به دلیل تاثیر روی در چگالی املاح معدنی استخوان به مردان سالمند توصیه می شود غذاهای غنی از روی مانند کنجد را به طور مرتب در برنامه های غذایی خود بگنجانید. گرچه تصور بر این است که پوکی استخوان اغلب گریبان گیر زنان سالمند می شود اما حقیقت این است که مردان سالمند نیز در معرض پوکی استخوان قرار دارند.

تقریبا ۲۰ درصد شکستگی های استخوان لگن در مردان اتفاق می افتد و از هر ۸ مرد بالای ۵۰ سال یک نفر دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می شود. در مطالعه ای که بر روی ۳۹۶ مرد با محدوده سنی 45 تا 99 سال انجام شد مشخص شد که بین دریافت کم روی و کمبود املاح معدنی در بدن با بروز پوکی استخوان در ناحیه لگن و ستون فقرات ارتباط روشنی وجود دارد.

مصرف دو قاشق غذاخوری کنجد رساندن پنج میلی گرم روی را به بدن به خصوص به پوست و مو و ناخن ها فراهم می کند. مصرف مناسب روی ، آکنه را کمتر کرده و از نازک شدن موها جلوگیری می کند و همچنین مانع ریزش موها به ویژه در خانم ها می شود.

فیتو استرول ها

فیتواسترول ها، ترکیباتی هستند که در گیاهان یافت می شوند و ساختمان شیمیایی مشابهی با کلسترول دارند. با دریافت میزان مناسبی از فیتواسترول ها ، میزان کلسترول خون کاهش می یابد پاسخ ایمنی تقویت می شود و خطر بروز سرطان های خاص کاهش می یابد. 

امروزه به دلیل خواص مهم فیتواسترول ها اقدام به استخراج آن از دانه های سویا ، ذرت ، کنجد و گیاهان دیگر می کنند و به عنوان افزودنی در تهیه غذاهای فرآوری شده به کار می برند. در گزارش های که در مورد میزان فیتواستریل گیاهان ارائه شده است معلوم می شود که کنجد از غنی ترین مواد غذایی از نظر فیتواسترول هاست. 

یکی دیگر از خواص کنجد برای سلامتی داشتن میزان بالای فیتو استرول است. در هر ۱۰۰ گرم از کنجد 400 میلی گرم فیتواسترول وجود دارد این در حالی است که میزان فیتواسترول در پسته و دانه های آفتابگردان از 270 تا 290 میلی گرم متغیر است و میزان آن در تخمه کدو تنبل ۲۶۵ میلی گرم است.

دیگر عناصر

مصرف ۵۰ گرم کنجد ، ۲۵ درصد از نیاز روزانه به اسید فولیک را بر طرف می کند. این دانه، منبع گیاهی آهن است که برای رفع خستگی مفید است همچنین مصرف این دانه گیاهی برای افرادی که به کم خونی فقر آهن مبتلا هستند بسیار موثر است. 

کنجد از منابع بسیار مفید برای جذب آهن ، روی و کلسیم به شمار می آید. کسانی که شیر دوست ندارند می توانند از کنجد برای تامین کلسیم ، روی و آهن خود که از مواد معدنی مهم به شمار می آید استفاده کنند.

خواص کنجد برای سلامتی بدن

از نظر طب قدیم ایران ، کنجد گرم است. خواص طبی و مفيد كنجد برای سلامتی بدن عبارتند از :

1 – در افزایش وزن و چاقی و تقویت نیروی جنسی موثر است.

2 – در برطرف کردن قولنج نقش موثر است ( برای رفع قولنج ، کنجد را آسیاب کرده و با سرکه مخلوط کنید و به مقدار نصف وزن کنجد مغز بادام پوست کنده ، به آن اضافه کرده و آنها را پودر کنید و هر روز به میزان یک قاشق سوپخوری میل کنید)

3 – کنجد گرفتگی صدا را از بین می برد.

4 – نرم کننده معده و روده است. ( مصرف ارده که از کنجد تهیه می شود در این مورد، مفید است )

5 – در رشد بچه ها موثر است. همچنین مصرف ارده کنجد به همراه خرما غذایی مقوی برای رشد کودکان است.

6 – کاهش فشار خون از دیگر خواص کنجد برای سلامتی است. دانه های کنجد حاوی دو ماده به نام سیسامین و سیسامولین است که از ابتلا به فشار خون بالا، پیشگیری کرده و نیز کبد را از هر گونه آسیبی مصون می دارد.

7 – ضد روماتیسم است.

8 – برای رفع ناراحتی کیسه صفرا مفید است.

خواص کنجد برای رفع خستگی بدن

9 – در رفع خستگی، موثر است ، دانه کنجد می تواند خستگی فکری را کاهش دهد و همین بهترین ماده غذایی برای کسانی است که کارهای فکری انجام می دهند. چنانچه هنگام خواندن کتاب احساس خستگی گردید، کافی است مقداری کنجد بو داده میل کنید تا خستگی شما برطرف شود. همچنین دانش آموزان و دانشجویان می توانند در شب های امتحان از این اکسیر ، بسیار مفید استفاده کنند.

خواص کنجد برای پوست

10 – در رفع خشکی پوست موثر است. کنجد، حاوی ویتامین اف است. ویتامین اف ، یک اسید چرب ضروری است که باعث تشکیل لایه هایی در پوست می شود که از سلول های پوستی محافظت و از خشکی و خرابی پوست جلوگیری می کند. همچنین باعث انتقال سایر ویتامین ها در پوست می شود.

11 – چربی موجود در کنجد، از نوع گیاهی و چند باندی است. این روغن، دارای اسیدهای چرب ضروری است که در ساختمان پوست به عنوان یک جز اصلی محسوب می شوند و در صورتی که کمبودی از این مواد مغذی ایجاد نشود پوست کاملا یکنواخت و نرم و لطیف به نظر می رسد. 

جالب است بدانید که وجود همین چربی هاست که اگر با یک منبع پروتئینی مانند یک شامپو مناسب دریافت شود به ترمیم موهای آسیب دیده پرداخته و از خشکی بیش از حد این عضو نیز جلوگیری می کند و موجب راحتی افرادی می شود که سال هاست از خشکی مو رنج برده و همواره از شانه زدن و رنگ کردن موهای خشکشان می هراسند.

تقویت مو با کنجد

12 – تقویت کننده مو است. اگر می خواهید موهای پرپشت و مقاوم داشته باشید، مصرف منظم کنجد را در برنامه غذایی خود بگنجانید. مخلوط کردن برگ کنجد با حنا جهت مشکی کردن مو نیز نتایج خوبی دارد و نیز جوشانده برگ آن را برای بلند شدن و مشکی شدن مو نافع است

خواص کنجد برای سلامتی قلب و مغز

13 – برای مغز و قلب مفید است کنجد، حاوی لسیتین یک نوع چربی حاوی فسفر است که وجود آن برای اعصاب و نسوج، بسیار ضروری است و مغز و غدد بدن انسان نیاز زیادی به آن دارند حتی تقویت حافظه انسان نیز نیاز زیادی به این ماده دارد و تقریبا 28 درصد مغز، از لسیتین ساخته شده و مغز انسان بیش از سایر حیوانات از این ماده دارد. 

شاید راز موفقیت بشر و پیشرفت های آن در دنیا مرهون همین لسیتین باشد. لسیتین در گوشت و زرده تخم مرغ و گیاهانی مانند باقلای چینی، ماش ، خرفه وجود دارد. همچنین دانه کنجد به علت دارا بودن مقادیر زیادی ویتامین A ، در تقویت و حفاظت قلب و سیستم عصبی موثر است.

14 – در افزایش طول عمر و حفظ جوانی موثر است كنجد با همه خواصی که دارد برای معده ضعيف مناسب نیست زیرا هضم آن مشکل است و در این صورت باید با عسل و سرکه، خورده شود.

خواص روغن کنجد

• روغن کنجد برای رفع تنگی نفس و سرفه خشک و زخم ریه مفید است.
• روغن کنجد کلسترول خون را کاهش می دهد.
• روغن کنجد سوزش ادرار را رفع می کند.
• استعمال خارجی روغن کنجد برای از بین بردن چین و چروک های پوست و دیگر بیماری ها پوستی مفید است.
• دم کرده برگ کنجد اسهال خونی را برطرف می کند.
• روغن کنجد فشار خون را پایین می آورد کلسترول مفید را افزایش و کلسترول مضر را کاهش می دهد و به حفظ فشار طبیعی خون کمک می کند.
• آنتی اکسیدان موجود در روغن کنجد، با رادیکال های آزاد که به سلول ها آسیب می رساند و به روند پیری سرعت می بخشد، مقابله می کند.
• ویتامین A موجود در آن از بیماری آلزایمر و آب مروارید جلوگیری می کند.
• روغن کنجد تحریک پذیری غشاء مخاطی را کم می کند. این روغن برای درمان سرفه، يبوست، آرتریت و پوست خشک توصیه می شود.
• مصرف مرتب آن اضطراب را کاهش می دهد گردش خون را تقویت می کند، مانع اختلالات عصبی می شود و سیستم دفاعی بدن را تقویت می کند.
• مصرف روغن کنجد نشاط آور است هوشیاری ایجاد می کند درد های مزمن و گرفتگی عضلات را کاهش می دهد و روند پیری را کند می کند.
• ویتامین A موجود در آن به رشد مو سرعت می بخشد.
• برای افرادی که از کم خونی و سر گیجه رنج می برند مفید است.
• از دیگر خواص کنجد برای سلامتی خاصیت ضد قارچی و ضد باکتریایی آن است.
• غرغره کردن آن، باکتری ها را از جمله باکتری های سرماخوردگی از بین می برد.
• محافظ طبیعی در برابر اشعه فرابنفش به حساب می آید.
• مانع شوره سر می شود.
• پوست را در برابر کلر موجود در آب استخر محافظت می کند.
• ماساژ با روغن کنجد انعطاف پذیری مفصل ها را زیاد می کند.
• بریدگی ها و جراحت های سطحی را درمان می کند.
• پوست صورت را به خصوص اطراف بینی سفت می کند و مانع بزرگ شدن منفذهای پوستی صورت می شود
• از بروز آکنه جلوگیری می کند. امروزه از روغن کنجد به ویژه کنجد سیاه در تهیه انواع فراورده های آرایشی و بهداشتی خصوصا محصولاتی که برای رفع انواع خشکی ها تجويز می شوند استفاده می شود.

نحوه تهیه روغن کنجد

روغن کنجد بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ سال است که در آشپزی استفاده می شود این روغن منبع غنی چربی های اشباع نشده ، ویتامین ها ، آنتی اکسیدان ها و مواد معدنی است. این روغن نه تنها کلسترول خون را افزایش نمی دهد بلکه آن را کاهش می دهد. اسیدهای چرب اشباع نشده مانند امگا 3 ، 6 و 9 برای رشد لازم اند و نقش مهمی در درمان بیمارهای مزمن مانند ناراحتی قلبی عروقی ، دیابت ، فشارخون بالا و آتریت دارند.

روغن کنجد، به دلیل داشتن مقاومت بالا در برابر حرارت دود نمی کند کف نمی کند تغییر رنگ نمی دهد و بوی نامطبوع در آشپزخانه ایجاد نمی کند. به همین دلیل برای سرخ کردن، بسیار مناسب است. در عین حال موجب خوش طعم شدن مواد غذایی شده و برای تهیه و مصرف سالاد توصیه می شود.

دانه کنجد بیشترین میزان روغن را در بین دانه های روغنی دیگر دارد اما با این وجود، تولید آن بسیار کمتر از دانه های دیگر نظیر سویا، آفتابگردان و گلرنگ است. ترکیب اسیدهای چرب روغن کنجد به گونه ای است که برای هر سه مصرف سرخ کردن، پخت و پز و سالاد قابل استفاده است.

برای تهیه روغن کنجد معمولا دانه ها را می شویند تا رنگ روی آن از بین برود. سپس دانه ها را آسیاب کرده و در آب می ریزند تا پوست آنها روی آب بیاید. بعد از گرفتن پوست، دانه ها را خشک کرده و در آب جوش می ریزند و خمیر می کنند. 

این خمیر را تحت فشار قرار داده تا روغن آن جدا شود. این روغن را روغن سرد می نامند و از تفاله باقیمانده تحت اثر فشار و گرما روغنی به دست می آید که به نام روغن گرم معروف است که البته ارزش غذایی روغن سرد را ندارد.

تفاله باقیمانده از این مرحله را معمولا برای علوفه دام ها به کار می برند. بخصوص این تفاله از نظر داشتن مواد پروتئینی، غذای خوبی برای گاوه های شیرده است. کنجاله کنجد حدود ۲۰ درصد پروتئین داشته و دوام آن نیز زیاد است و فساد نمی یابد و با داشتن اسید آمینه میتونین و کلسیم و فسفر برای دام غذایی بسیار مطلوب است.