خاک های شور و قلیایی و درجه بندی آنها

خواص فیزیکی و شیمیایی خاک در تعیین کاربرد آن دارای اهمیت است. تعیین شوری و قلیاییت خاک و درجه بندی آنها یکی از مسائلی که در مناطق خشک و نیمه خشک در ارزیابی خاکها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در بررسی انواع خاک ها در این مطلب به بررسی تاثیر شوری خاک بر رشد گیاهان، درجه بندی خاک های شور و قلیایی و سدیمی و نحوه اصلاح آنها می پردازیم.

خاکهای شور دارای مقادیر زیادی املاح محلول هستند. همین املاح زیاد سبب پیدایش تغییرات کیفی بسیاری در آنها شده است. شناسایی خاکهای شور امر دشواری نیست و به سهولت از روی لایه های سفید نمکی (شوره) که در سطح خاک ظاهر می شود قابل تشخيص اند.

خاک های شور سدیم تبادلی زیادی ندارند. وجود املاح در خاک از حد معینی که تجاوز نماید موجب محدودیت رشد گیاهان می شود.

درجه بندی خاک های شور و قلیایی

خاک ها از نظر شوری به چند دسته تقسیم می شوند :

• درجه صفر – اینگونه خاکها عاری از نمک بوده و هیچ گونه محدودیتی از نظر رشد گیاه ندارند.
• درجه ۱ – نمک موجود در خاک تا حدودی در وضع رشد گیاهان حساس اثر گذاشته ولی در رشد گیاهان نمک دوست بی تأثیر است.
• درجه ۲ – مقدار نمک خاک در حدی است که باعث کاهش رشد معمولی همه گونه گیاهان می شود.
• درجه۳ – نمک خاک زیاد است و فقط عده محدودی از گیاهان مقاوم به شوری در این گونه خاکها رشد می کنند.

درجات	E.C	درصد نمک
0	4 – 0	15% – 0
1	8 – 4	35% – 15%
2	15 – 8	65% – 35%
3	15 <	65% <

معیار تشخیص درجات گفته شده قابلیت هدایت الکتریکی (E.C) خاک است. میزان هدایت الکتریکی وابسته به مقدار درصد نمک موجود در خاک می باشد.

در بررسی خاک های شور و قلیایی لازم است سه عامل هدایت الکتریکی EC ، درصد سدیم و pH خاک مورد توجه قرار گیرد.

1. هدایت الکتریکی E.C خاک که نشان دهنده غلظت املاح در خاک است : هر چه مقدار املاح محلول در خاک بیشتر باشد مقدار E.C بیشتر و خاک شورتر است.
2. درصد سدیم تبادلی خاک یا E.S.P : هر چه سدیم خاک بیشتر باشد مقدار E.S.P بیشتر و خاک قلیایی تر است.
3. PH خاک : هرچه PH خاک بیشتر باشد خاک قلیایی تر است. در اغلب خاک های که PH آنها بیشتر از 9 باشد نشان دهنده سدیم قابل تعویض زیاد در خاک است.

برای رده بندی نهایی در مورد خاک باید عوامل متعددی در شوری و قلیایی شدن خاک در نظر گرفت. ولی این سه عامل بعنوان عوامل اصلی در تعیین شوری یا قلیاییت خاک در نظر گرفته می شود. املاح محلول در خاک علاوه بر ایجاد مسمومیت در گیاهان باعث افزایش فشار اسمزی محلول می شود. زیاد شدن فشار اسمزی محلول سبب جلوگیری از جذب آب و مواد غذایی توسط ریشه می گرد.

هر خاکی که غلظت املاح محلول در آن به حدی باشد که در رشد گیاهان ایجاد محدودیت نماید خاک شور نامیده میشود. خاکهایی که سدیم قابل تبادل در آنها به حدی باشد که مانع رشد معمولی گیاه شود را خاک سدیمی می نامند.

خاک های شور

در اینگونه خاکها نمک موجود در حدی است که رشد اغلب گیاهان به مخاطره می افتد. مقـدار هدایت الکتریکی E.C خاکهای شور از 4 بیشتر و درصد سديم قابل تعويض آن (E.S.P) کمتر از ۱۵ درصد و pH آن نیز معمولا از 8/5 کمتر می باشد.

خاکهای شور گرچه دارای مقدار زیادی املاح محلول بوده و لذا از نظر تغذیه ای برای رشد گیاه نامناسب می باشند ولی خواص فیزیکی آنها معمولا خوب است.

خاک های قلیایی

در اینگونه خاکها سدیم قابل تعويض خیلی زیاد و بر عکس نمک محلول آن کم می باشد. هدایت الکتریکی (E.C) خاکهای قلیایی کمتر از 4 میلی موس و سدیم قابل تعويض (E.S.P) آن بیشتر از ۱۵ درصد است. مقدار pH در این خاکها بیشتر از ۸/۵ است حتی می تواند تا ۱۰ هم برسد.

خاک های شور و قلیایی

در خاک های شور و قليایی مقدار سدیم قابل تعویض زیاد می باشد. در این گونه از خاک ها E.C بیشتر از 4 میلی موس و E.S.P آنها نیز بالاتر از ۱۵ درصد است. مقدار pH در این خاکها بالای ۸/۵ است.

خاک های سدیمی

در خاکهای سدیمی، غلظت كل املاح خاک محلول مانند خاکهای معمولی است. ولی زیادى سدیم قابل تبادل عـلاوه بر خواص سوء تغذیه ای سبب از هم پاشیدن خاکدانه ها گردیده و لذا خواص فیزیکی این خاکها بد است. سدیم قابل تبادل دارای این خاصيت است که از گردهم آمدن ذرات اولیه خاک و تشکیل خاکدانه جلوگیری می کند. لذا خاکهای دارای سدیم قابل تبادل زیاد چنانچه شور هم نباشند دارای خواص فیزیکی نامطلوبی می باشند.

pH این خاکها بالا بوده و گاهی به ۱۰ با بیشتر نیز می رسد. قلیایی بودن شدید این خاک سبب پراکنش یا حتی حل شدن ذرات هوموس شده و این ذرات پراکنده شده يا حل شده با آب به سطح خاک آمده سبب ایجاد لکه های تیره رنگ لیز در سطح خاک می گردد.

خاک های شور – سدیمی

در خاکهای شور سدیمی گرچه مقدار سدیم قابل تبادل از 15 درصد بیشتر است. ولى بعلت وجود املاح محلول زیاد ، PH بالا نبوده و کمتر از ۸/۵ است. خواص فیزیکی خاک های شور – سدیمی خوب است. زیرا با املاح محلول زیاد خود سبب جلوگیری از پراکنش خاکدانه ها می گردد. رشد گیاه بعلت وجود املاح محلول زیاد و نیز زیادی سدیم قابل تبادل در این خاکها کم است.

نوع خاک	EC	ESP	PH	مشخصات ظاهری
معمولی	کمتر از 4	کمتر از 15	کمتر از 8/5	معمولی
شور	بیشتر از 4	کمتر از 15	کمتر از 8/5	رشد گیاه کم ، لکه های سفید املاح به خصوص در پشته ها
شور – سدیمی	بیشتر از 4	بیش از 15	کمتر از 8/5	رشد گیاه کم ، لکه های سفید املاح به خصوص در پشته ها
سدیمی	کمتر از 4	بیش از 15	بیش از 8/5	رشد گیاه کم ، وجود لکه های تیره لیز در برخی قسمتهای زمین

اصلاح خاک های شور و قلیایی و سدیمی

اصلاح خاک های شور

یکی از روش های اصلاح خاکهای شور جمع آوری و انتقال املاح از سطح خاک است. انجام این روش به تنهایی تاثیر چندانی در شوری زایی خاک ندارد و لازم است همراه با روش های دیگر انجام شود. میزان املاح موجود در خاکهای شور را معمولا می توان از طریق شستشوی با آب کاهش داد. قبل از اقدام به شستشو باید وضعيث زهکشی خاک روشن شود. بدین معنی که معین شود آیا خاک قادر به خروج کامل آبهای شستشو می باشد یا خیر؟

در صورتیکه وضعیت زهکشی خاک مناسب نباشد باید نسبت به احداث زهکشهای مصنوعی اقدام نمود. پس از اطمینان از وضعیت زهکشی، زمین را بصورت کرتهایی با ابعاد مناسب درآورده و مقدار لازم آب وارد هر کرت نموده و اجازه می دهند که آب در خاک نفوذ کرده و املاح محلول را از خاک خارج نماید.

مدت آبشویی ، تعداد دفعات انجام آن و مقدار آب مورد استفاده به شدت شوری ، نوع املاح ، خواص فیزیکی خاک و میزان زهکشی خاک بستگی دارد.

اصلاح خاکهای سدیمی

افزودن گـچ و شستشوی خاک یکی از راههای اصلاح خاک های سدیمی است. افزودن اسید سولفوریک یا گوگرد نیز از راه های اصلاح این خاکها به شمار می رود. شستشوی خاکهای سدیمی با آب تنها بخصوص اگر آب شستشو کم نمک باشد نه تنها سبب اصلاح آنها نمی گردد بلکه باعث بدتر شدن حالت فیزیکی آنها نیز می شود.

اصلاح خاکهای شور – سدیمی

شستشوی این خاکها با آب تنها ممکن است سبب بدتر شدن وضع و تبدیل آنها به خاک سدیمی شود. لذا روش اصلاح این خاكها همان افزودن گچ ، گوگرد یا اسيدسولفوریک و سپس شستشوی آنها با آب می باشد. یکبار دیگر یاد آور می شود که قبل از اقدام به شستشوی خاک باید ترتیبی برای زهکشی خاک و خروج آبهای اضافی داده شود.

در خاکهایی که شوری و سدیمی بودن آن چندان زیاد نباشد می توان بجای شستشوی خاک و صرف هزینه های گزاف مربوط به آن اقدام به کشت گیاهان مقاوم به شوری و قلیایی بودن خاک نمود. یا با انجام برخی عملیات احتیاطی از شور و سدیمی شدن بیشتر خاک جلوگیری کرد.

تاثیر شوری خاک بر روی گیاهان

میزان بالای املاح در خاک هم میزان برداشت محصول را پایین می آورد و هم کیفیت آن را کاهش می دهد. همه محصولات کشاورزی در این شرایط با کم و بیش تفاوتی مرغوبیت خود را از دست می دهند و میزان محصول نیز کاهش می یابد. هیچ خاک شوری محصول زیاد و مرغوبی تولید نمی کند. همه گیاهان از شوری خاک صدمه می بینند ولی خسارت وارده بر برخی از آنها بیش از اندازه است.

گیاهان مقاوم به شوری را که قادر به رویش و بقاء در این خاکها هستند گیاهان شوری پسند می نامند. مقاومت این گیاهان به شوری خاک به علت شرایط فیزیولوژیکی و آناتومی خاصی است که اجازه می دهد گیاه غلظت زیاد املاح را تحمل کند و الا دارای متابولیسم نوع ویژه ای نیستند و از این نظر با دیگر گیاهان تفاوتی ندارند. از جمله این گیاهان می توان علف شور ، لوبیای دریایی و خارشتر را نام برد.

کم آبی و تشنگی تأثیر عمده شوری خاک به گیاه است که به علت تراکم زیاد املاح در خاک بوجود می آید. بالا رفتن غلظت محلول خاک و افزایش فشار اسمزى آن مانع از جذب آب بوسیله گیاه میشود و ممکن است با وجود رطوبت کافی در خاک ، گیاه نتواند آب جذب کند و دچار تشنگی و پژمردگی شود.

علاوه بر این ، افزایش PH خاک بویژه در خاکهای سدیمی موجب غیر قابل جذب شدن بسیاری از عناصر غذایی به ویژه عناصر کم مصرف در خاک می شود و بدین ترتیب گیاه با کمبود این عناصر مواجه می شود.

تاثیر شوری خاک بر رشد گیاه در خاکهای سبک بیشتر از تأثير آن در خاکهای سنگین است. آثار شوری خاک بر محصول به صورت پیدایش لکه های خالی بر روی گیاه بروز می کند. گیاهان کوتاه ، کوچک و پراکنده و غیر یکنواخت می شوند. برگها به رنگ سبز مابل به آبی در می آیند و پوشش آنها ضخیم می شود. برگ های جوان زرد و دچار سوختگی می شوند که نباید با سوختگی ناشی از کمبود پتاسیم یا آفتاب سوختگی اشتباه شود.

لطمه ای که شوری خاک به محصول می زند در ابتدای رشد بیشتر از مراحل بعدی است. شوری خاک مانع از جوانه زدن بذرها و خوب و یکنواخت سبز شدن آنها می شود. یکی دیگر از مشکلات شوری خاک این است که در اثر تبخیر آب از سطح خاک املاح زیادی در روی پشته ها تراکم می یابد و این باعث افزایش غلظت املاح در اطراف بذر تا چندين برابر مقدار آن در عمق ۲۰ سانتی متری خاک می شود.

پشته های مثلثی شکل و يا پشته های پهن ذوذنقه ای شکل با کشت دو ردیفه مناسب تر از پشته های باریک و کشت یک ردیفه برای کشت گیاهان در خاک های شور و قلیایی است.

در میان درختان گز ، نارون ، بید ، زبان گنجشک ، خرما ، پسته ، پنبه ، چغدرقند و سنجد به شوری خاک مقاوم اند. اقاقیا ، افرا ، اکالیپتوس ، انار ، انجیر ، انگور ، طالبی ، سیب زمینی نیمه مقاوم و بلوط، ، سپیدار ، چنار ، گلابی ، بادام ، هلو ، توت فرنگی ، کرفس ، هویج و سیب جزء گیاهان نسبتا حساس به شوری خاک اند.