تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن شاخه

روش خوابانیدن بهترین و متداولترین روش تکثیر برای گیاهانی است که به سختی ریشه می دهند. در تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن ، ریشه ها بر روی شاخه ای تشکیل می شود که به گیاه مادری متصل می باشد. برای این کار پایه مادری می باید از رشد مناسبی برخوردار باشد تا مواد غذایی کافی و شاخه های مناسب جهت خوابانیدن داشته باشد. در مقاله های قبل با انواع روش های تکثیر گیاهان آشنا شده ایم در این مقاله با روش خوابانیدن آشنا می شویم.

عوامل موثر در تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن

تغذیه مناسب گیاه مادری ، اجتناب از وارد شدن تنش محیطی به گیاه ، استفاده از هورمون ریشه زایی ، بستر و زمان مناسب ریشه دار کردن شاخه و حذف نور در محل ریشه زایی شاخه از عوامل تاثیر گذار در فرایند ریشه دار شدن شاخه ها به روش خوابانیدن می باشد.

1 – تغذیه و تقویت گیاه مادری

در طول فرایند ریشه زایی آب و مواد غذایی شاخه خوابانیده شده به وسیله گیاه مادری تامین می شود ، بنابراین تغذیه مناسب و تقویت گیاه مادری دارای اهمیت فراوانی است. در تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن در محل های خمیده شده شاخه تجمع مواد کربوهیدرات را خواهیم داشت در نتیجه تغذیه گیاهان با انواع کودها و محلولپاشی آنها با استفاده از مواد فروت ست لازم و ضروری است.

2 – اجتناب از تنش به گیاه

تا زمانی که شاخه خوابانیده شده از گیاه مادری جدا نشده است نه تنها باید آب و مواد غذایی گیاه مادری تامین شود بلکه باید به گیاه هیچ گونه تنش محیطی نیز وارد نشود. عواملی مانند رطوبت مناسب ، تهویه خوب و دمای معتدل در ناحیه ریشه نیز در ریشه دهی شاخه خوابانیده شده تاثیر گذار است.

3 – استفاده از هورمون ریشه زایی در تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن

استفاده از هورمون ریشه زایی و خم کردن شاخه باعث تسریع در عملیات ریشه زایی می شود.

4 – زمان مناسب خوابانیدن شاخه

شاخه های جوان با محیط ریشه زایی باید در زمان مناسب پوشانده شوند. اگر خاک دهی خیلی زود انجام شود به شاخه های جوان آسیب می رساند به ویژه اگر خاک بستر نرم نباشد. همچنین خاک دهی نباید با تأخیر انجام شود.

به عنوان مثال یکی از عوامل مؤثر در خوابانیدن کپه ای محروم نمودن نور در محل ریشه زایی در مرحله اولیه رشد است در این مرحله اگر تاخیری در خاکدهی انجام گیرد مانع از ریشه دار شدن شاخه ها می شود.

5 – ممانعت از رسیدن نور به پایین شاخه در بستر ریشه زایی

در محلی از ساقه مادری که قرار است ریشه در آنجا تشکیل شود حذف نور ضروری می باشد. این کار می تواند از طریق اتیوله کردن انجام شود. اتیوله کردن به معنی افزایش ارتفاع شاخ‌ و برگ گیاهان و زرد شدن رنگ برگ در غیاب نور می باشد.

در فرایند اتیوله کردن مواد کمتر در دیواره سلول ها انباشته شده و در نتیجه سلول ها حالت پارانشیمی به خود می گیرند و این کار منجر به آغاز رشد و نمو ریشه ها در آن ناحیه می گردد.

6 – تاثیر نوع رقم یا گونه در تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن

واکنش ارقام و گونه ها به ریشه زایی در روش خوابانیدن متفاوت می باشد. بعضی از ارقام به راحتی به روش خوابانیدن ریشه زا می شوند ولی بعضی دیگر به این صورت نیست.

7 – بستر کاشت مناسب

بستر کشت مناسب نه تنها درصد ریشه زایی، بلکه طول و تعداد ریشه در هر شاخه را نیز افزایش می دهد. برای بستر ریشه زایی باید از خاک سبک و نرم که دارای زهکشی مناسب باشد استفاده کرد. خاک های رسی و سنگین به دلیل تجمع آب در محل شاخه ها چندان مناسب استفاده برای تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن نیست. تهیه بستر ریشه زایی سبک و مناسب با قابلیت نگهداری رطوبت و نفوذپذیری کافی جهت ریشه زایی شاخه ضروری است.

خوابانیدن ساده شاخه Simple Layering

در این روش تکثیر ابتدا مقداری از خاک پای گیاه را با بیل یا بیلچه زیر رو کرده تا خاک کاملا نرم شود سپس شیاری به اندازه ای که بتوان شاخه را در آن قرار داد حفر می کنیم. در ادامه کار یک یا چند شاخه بلند و سالم و قوی را انتخاب می کنیم. پس از آن شاخه مورد نظر را خم کرده و محل انحنای آن را در شیار قرار داده با خاک روی آن را می پوشانیم.

در موقع ریختن خاک بر روی شاخه باید دقت کنید تا بر روی انتهای شاخه ها خاک ریخته نشود و نوک شاخه به طول چند سانتی متر از سطح خاک بالاتر قرار گیرد. برای نگاهداشتن شاخه در زمین دو شاخه چوبی تهیه نموده و به وسیله آن شاخه را به زمین نصب می کنند و آن را به خاک کف شیار می چسبانند.

در این روش قسمتی از ساقه که در خاک قرار گرفته است ایجاد ریشه و قسمت بیرون آمده از خاک تولید شاخ و برگ جدید می کند. پس از آنکه شاخه خوابانیده شده ریشه کافی تولید کرد آن را از گیاه مادری جدا می کنند تا به عنوان گیاه جدید به رشد خود ادامه دهد.

برای ریشه زایی بهتر میتوان بر روی قسمتی از شاخه که در زیر خاک قرار می گیرد با یک چاقوی تیز چند زخم ایجاد کرد چون جهت بهبود یافتن قسمت زخم شده سلول ها حالت مریستمی پیدا می کنند ریشه زایی سریعتر انجام می شود.

مزیت این روش در آنست که گیاه مادری آب و مواد غذایی شاخه خوابانیده شده را تا موقع ایجاد ریشه تأمین می کند. از معایب تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن ساده این است که : 1 – از یک گیاه مادری تنها تعداد معدودی گیاه می توان به دست آورد. 2 – این روش خوابانیدن مساحت زیادی از سطح زمین را برای مدت طولانی اشغال می کند. بنابراین در سطح تجاری نمی توان همواره از این روش استفاده کرد. از این روش می توان در تکثیر گل یاسمن زرد ، درخت انگور و درخت و درختچه‌های همیشه سبز استفاده کرد.

تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن انتهایی Tip Layering

در طبیعت بعضی اوقات شاخه های سال جاری گیاه که طویل و نسبتاً نرم هستند به طرف زمین خم شده، پس از تماس با زمین نوک آنها در خاک فرو می رود. پس از مدتی نوک شاخه در اثر رشد و به دلیل زمین گرایی منفی به طرف بالا بر می گردد و از خاک بیرون می آید. این امر باعث ایجاد ریشه در نقاط خم شده می گردد. در باغبانی از این روش برای تکثیر گیاهان استفاده می شود.

روش کار بدین صورت است که نزدیک شاخه ای که قرار است خوابانیده شود شیاری به عمق 8 تا 15 سانتی متر و به طول 10 تا 12 سانتی متر در خاک ایجاد می کنند و نوک شاخه را در آن قرار داده و با خاک می پوشانند؛ سپس آبیاری می کنند. پس از آنکه گیاه جدید از خاک بیرون آمد و ریشه کافی تولید کرد آن را از پایه مادری جدا می کنند.

تفاوت اصلی بین خوابانیدن انتهایی و خوابانیدن ساده در آنست که در خوابانیدن انتهایی، نوک ساقه با خاک پوشانیده می شود. در حالی که در خوابانیدن ساده نوک شاخه از خاک بیرون است.

از مزایای این روش تکثیر گیاهان این است که شاخه خوابانیده شده تا زمان ریشه دار شدن آب و مواد غذایی را از گیاه مادری تامین می کند که این مسئله باعث ریشه زایی سریع و رشد بهتر شاخه می شود. محدودیت این روش تکثیر در آنست که تنها به تعداد شاخه های موجود می توان گیاهان جدید به دست آورد.

از این روش می توان در تکثیر تمشک و توت سیاه استفاده کرد.

خوابانیدن شاخه به روش مارپیچی Compound Layering

این روش مشابه خوابانیدن ساده است با این تفاوت که در روش خوابانیدن مارپیچی ، شاخه های خوابانیده شده در کف شیار به جای طولی به صورت زیگزاگی در داخل خاک قرار می گیرند. در این روش می توان از طول شاخه و قدرت گیاه استفاده کرد و از هر شاخه بیش از یک نهال جدید تولید کرد.

در روش خوابانیدن گیاهان به روش مارپیچی ، پس از آنکه شاخه را یکبار در نزدیکی پایه مادری خواباندند سپس آن را از خاک بیرون آورده و دوباره خم کرده و بقیه آن را برای بار دوم قدری دورتر از محل اول زیر خاک می کنند یعنی مجدداً آن را می خوابانند. بنابراین متناسب با اندازه و طول شاخه این عمل ممکن است سه یا چهار مرتبه و گاهی بیشتر تکرار شود.

پس از آنکه هر قسمت شاخه خوابانیده شده دارای ریشه شد هر یک از قسمت ها را از گیاه مادری جدا کرده و از خاک بیرون آورده و در مکانی مجزا می کارند و بدین ترتیب چندین نهال جدید به وجود می آید. از این روش میتوان برای تکثیر انگور استفاده کرد.

تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن چینی

روش چینی خوابانیدن گیاهان نیز برای شاخه های که بلند هستند مناسب است. در این روش بر غلاف روش مارپیچی به جای آنکه در هر دفعه انتهای آزاد شاخه را از خاک خارج کنند و مجدداً در نقطه کمی فاصله دار، قسمتی از شاخه را زیر خاک نمایند تمام طول شاخه را زیر خاک قرار می دهند و تنها انتهای آزاد شاخه از خاک بیرون آورده می شود.

قسمتی از شاخه که زیر خاک قرار گرفته در طرف زیر دارای ریشه شده و از جوانه یا چشمکهایی که در طرف بالا روی شاخه واقع شده اند. شاخه های هوایی که گیاه بعدی را تشکیل خواهد داد ظاهر می گردد که هر کدام پس از جدا شدن از شاخه اصلی یا اولیه، گیاه مستقل را تشکیل می دهد.

در این روش ابتدا پای گیاه شیاری به اندازه طول شاخه و به عمق تقریبا 10 سانتی متر حفر کرده و سپس شاخه را در آن می خوابانند. ولی تمام شیار را از خاک پر نمی کنند بلکه در حدود 4 تا 5 سانتی متر خاک روی شاخه می ریزند. پس از آنکه شاخه جوانه زد و ساقه هوایی از نقاط مختلف آن ظاهر شد و زمانی که طول این شاخه ها به 15 – 10 سانتی متر رسیدند به تدریج یعنی در دو یا سه مرتبه با ریختن بقیه خاک، شیار را پر می کنند.

نتیجه این عمل این است که در ابتدا شاخه های جوان که از شاخه خوابانده شده تولید می شوند، در درون گودال قرار دارند بنابراین جوانه ها در گودال و در سایه و محل تاریک رشد می کنند تا اندازه ای ضعیف شده و رنگ آنها سبز کم رنگ و یا سفید می شود. این حالت که آن را به اصطلاح علمی اتیولمان می نامند باعث می شود که بعدا موقعی که شیار را از خاک پر کردند روی قسمتی از شاخه که زیر خاک قرار گرفته زودتر و به مقدار بیشتری ریشه قوی ظاهر می شود.

برخی گونه‌های رز ، اسپیره و بسیاری از درختچه‌های خزان‌پذیر از این طریق قابل تکثیر هستند.

استفاده از روش کوپه ای Mound Layering

این روش زمانی کاربرد دارد که نتوان شاخه را خم کرد. برای تکثیر گیاهان به روش خوابانیدن کپه‌ای باید در بهار و قبل از شروع رشد، گیاه مادری شدیداً هرس شده و تنها چند جوانه اطراف طوقه را نگه داشت.

در طی فصل بهار جوانه‌ها شروع به رشد کرده و شاخه ای جدیدی ایجاد می‌کنند. به تدریج همراه با رشد شاخه ها ، باید پای بوته خاک‌دهی انجام گیرد به طوری که ارتفاع کپه به حدود 20 سانتی‌ متر برسد.

پس از مدتی شاخه ها ریشه دار شده و میتوان خاک اطراف آن را کنار زد و شاخه‌های ریشه‌دار شده را از پایین ریشه‌ها قطع کرد و به‌ عنوان گیاه جدید در محل دیگری کاشت. این روش در درختان سیب ، گیلاس ، به و تمشک امکان‌پذیر است.

خوابانیدن شاخه به روش هوایی Air Layering

این روش خوابانیدن بوسیله چینی های باستان اختراع شده است. خوابانیدن شاخه به روش هوایی برای شاخه هایی که به سختی ریشه می دهند و همچنین برای گیاهانی که شاخه های آن ضخیم بوده و نمی توان آنها را خم کرده مانند فیکوس ، دیفن‌باخیا ، کروتون ، برگ‌انجیری ، یاس‌خوشه‌ای و میخک هندی کاربرد دارد.

در این روش پس از انتخاب شاخه یک یا دو ساله که دارای قطری به اندازه 1 تا 2 سانتی متر بوده برشی به فاصله 20 سانتی متر از انتهای شاخه و دورتادور شاخه می زنیم. برش دوم را به فاصله چند سانتی متر نسبت به برش اول زده سپس پوست ما بین دو برش را جدا می کنیم.

به جای پوست برداری می توان با ایجاد یک برش به طول تقریبی 5 سانتی متر در امتداد طول شاخه، پوست را زخمی ساخت. برای التیام این زخم ها بافت پینه ای تشکیل می گردد. پس از زخم زنی یا برداشت پوست مقداری تورب ، کوکوپیت یا خزه اسفانگوم را مرطوب کرده و در اطراف محل زخم و پوست جدا شده قرار می دهند و روی آن را با پلاستیک می پوشانند و دو سر آن را می بندند.

در طول مدت تولید ریشه باید همواره بستر مرطوب باشد در صورت خشک شدن بستر سر پلاستیک را باز کرده و مقداری آب به بستر اضافه می کنیم. پس از ریشه دار شده شاخه ها آنها را از زیر محل ریشه زایی جدا می کنیم.