آبیاری ، روش مصنوعی تأمین آب برای گیاه است. آبیاری گیاهان به روش های مختلفی قابل انجام است. آبیاری شیاری، غرقابی و کرتی روشهای سنتی آبیاری گیاهان است. امروزه از روشهای مدرن و جدید آبیاری مانند آبیاری قطره ای، بارانی و بابلر برای آبیاری گیاهان و درختان استفاده می شود.
آبیاری گیاهان
آب برای رشد و بلوغ گیاه ضروری است. تامین آب گیاه به طور طبیعی همیشه امکان پذیر نیست بنابراین لازم است تا آب مورد نیاز گیاهان به روشهای مختلف تامین شود. در موارد زیر باید آبیاری گیاهان انجام شود :
- اگر میزان بارندگی کمتر از نیاز گیاهان باشد ، آبیاری برای تامین نیاز آبی گیاهان ضروری است.
- تفاوت در ظرفیت نگهداری آب توسط خاک نقش مهمی در آبیاری ایفا می کند. به عنوان مثال ، خاک های سبک مانند خاک شنی نسبت به خاک های سنگین به آبیاری مکرر احتیاج دارد.
- اگر بارندگی کافی باشد اما توزیع مکانی بارش مناسب نباشد آبیاری ضروری می باشد.
- اگر بارندگی کافی است ، توزیع مکانی نیز مناسب است اما توزیع زمانی مطابق نیاز گیاه نیست. مثلا ممکن است یک گیاه برای رشد احتیاج به مقدار مشخصی آب داشته باشد و این آب توسط یک بارش در اختیار گیاه قرار گیرد ولی در زمان های دیگر بارشی برای تامین آب مورد نیاز گیاه صورت نگیرد.
بعضی از گیاهان برای رشد به آب بیشتری و برخی به آب کمتری احتیاج دارند. اگر چه گیاهان به مقدار مساوی آب احتیاج ندارند ، اما به مقدار مناسب به آب نیاز دارند که رشد آنها را افزایش دهد.
عوامل تاثیر گذار بر نیاز گیاه به آب
آب مورد نیاز گیاهان بر شیوه و روشهای آبیاری گیاهان تاثیر گذار است. نیاز آبی گیاهان به عوامل گوناگونی وابسته است که مهم ترین آنها عبارت اند از :
- نوع اقلیم : برای مثال ، گیاهان در یک اقلیم گرم و آفتابی به نسبت یک اقلیم سرد و ابری به آب بیشتری در هر روز نیاز دارند. در انواع اقلیم ها علاوه بر میزان تابش خورشید و درجه حرارت ، رطوبت نسبی هوا و سرعت باد نیز بر میزان آب مورد نیاز گیاه تاثیر گذار است.
- نوع خاک : خاکهای شنی قدرت زیادی برای نگهداری آب نداشته و در نتیجه سریع تر خشک می شوند، این در حالی است که خاکهای رسی با قدرت بیشتری آب را در خود نگه داشته و دیرتر خشک می شوند. وجود مواد آلی در خاکها به ظرفیت نگهداری آب کمک می نماید.
- نوع گیاه : درختان و گیاهان مختلف نیاز های آبی متفاوتی دارند. درختانی مانند بادام ، زرشک ، پسته ، انجیر و انگور نسبت به هلو و گلابی نیاز آبی کمتری دارند و یا گیاهانی مانند برنج و نیشکر نسبت به گیاهانی مانند لوبیا و گندم نیاز آبی بیشتری دارند.
- مرحله رشد : گیاهان در مرحله رشد سریع نیاز آبی بیشتری نسبت به زمانی دارند که تازه کاشته شده اند.
آبیاری شیاری پرکاربردترین روش آبیاری گیاهان
آبیاری سطحی نوعی آبیاری است که نیروی جاذبه به بهترین وجه در آن عمل می کند. در آبیاری سطحی ، آب به کمک نیروی جاذبه بر روی سطح خاک توزیع می شود. آبیاری غرقابی، کرتی و شیاری از مهمترین روشهای آبیاری گیاهان به صورت سطحی هستند.
برای انجام آبیاری شیاری ، شما باید کانال های موازی کم عرض را در جهت شیب زمین ایجاد کنید. آب به آرامی تحت تأثیر نیروی جاذبه در سطح زمین جاری می شود. شیب زمین ، نوع خاک سطحی و میزان نفوذ آب در خاک از عوامل تعیین کننده سرعت انتقال آب هستند.
محصولاتی که بطور معمول می توان آنها را در ردیف کاشت ، مثل محصولات دانه ای مانند پنبه ، ذرت ، نیشکر ، مرکبات و گوجه فرنگی یا سبزیجات بیشتر با روش شیاری آبیاری می شوند.
هر قدر بافت خاک سبکتر باشد نفوذپذیری آن بیشتر است. هر قدر نفوذپذیری خاک زیاد باشد طول شیارها را کمتر در نظر می گیرند. معمولا در خاکهای شنی طول شیارها را کمتر از 100 متر در نظر می گیرند. شیب مناسب برای آبیاری شیاری کمتر از یک درصد است. معمولا با زیاد شدن شیب طول شیارها را کوتاه در نظر می گیرند.
فاصله ما بین شیارها و پشته ها حدود 75 تا 100 سانتی متر و عمق شیارها 15 تا 20 سانتی متر است. اگر خاک سبک ” شنی یا ماسه ای ” است ، شیارها باید کم عمق و باریک باشند. این بدان دلیل است که خاک سبک نفوذپذیری بیشتری دارد.
از طرف دیگر ، اگر خاک مانند خاک رس سنگین باشد باید شیارها عمیق و گسترده باشد. به علاوه اگر جریان آب زیاد باشد برای آن که آب به راحتی جریان پیدا کند ، شیارها باید بزرگتر و عمیق تر باشند.
در روش آبیاری شیاری سرعت جریان سطحی باید بیشتر از سرعت نفوذ عمقی در شیار باشد و همچنین سرعت جریان باید ایجاد فرسایش نکند. بهترین مقدار جریان برای شیار بسته به شیب و نوع خاک بین 0/6 تا 3 لیتر بر ثانیه می باشد.
در روش آبیاری شیاری باید آبیاری را از قسمت بالادست زمین شروع کرد تا آب همراه با شیب زمین به قسمت پست تر برسد. هر چه شیب زمین تندتر باشد سرعت جریان آب نیز بیشتر خواهد بود بنابراین برای جلوگیری از فرسایش خاک ، توصیه می شود جریان آب بیشتر از 3 الی 4 لیتر در ثانیه نباشد.
مزایا آبیاری شیاری گیاهان
- قابلیت آبیاری منطقه وسیع
- پایین بودن هزینه اولیه
- روش مقرون به صرفه
- صرفه جویی در زمان
- در این روش گیاه کمتر مشکل بیماری قارچی پیدا می کند.
معایب
- میزان مصرف بالای آب
- بالا بودن خطر ابتلا گیاه به بیماری های قارچی به علت بالا بودن رطوبت محیط
- فرسایش زیاد خاک
- در مناطقی که زمین یا آب شور است تجمع نمک در سطح پشته ها بروز می کند.
آبیاری غرقابی یکی از روشهای آبیاری گیاهان
آبیاری غرقابی روشی قدیمی برای آبیاری زمین های کشاورزی است. این روش اولین شکل آبیاری است که انسانها از زمان شروع کشت محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می دادند. آبیاری غرقابی به دلیل ارزان بودن هنوز هم یکی از متداولترین روشهای آبیاری است که امروزه استفاده می شود. آبیاری غرقابی از روشهای آبیاری گیاهان به صورت سطحی است.
روش کار در این نوع آبیاری بسیار ساده است. آب با لوله یا وسایل دیگر به زمین کشاورزی منتقل می شود و در سطح زمین جریان می یابد. آبیاری غرقابی در مقایسه با سایر روشهای آبیاری گیاهان به این دلیل که تمام سطح خاک بدون ایجاد مرزبندی آبیاری می شود کارایی چندانی ندارد. در آبیاری غرقابی تنها نیمی از آب مورد استفاده به محصول می رسد ، نیم دیگر در تبخیر ، روان آب ، نفوذ در مناطق غیر قابل کشت و جذب بوسیله علفهای هرز از بین می رود.
در آبیاری غرقابی اگر زمین بسیار شیب دار باشد ، زمین را باید تراس بندی کرد. آبیاری غرقابی به خوبی برای آبیاری محصولات علوفه ای مانند گندم ، برنج ، جو و ذرت یا سایر محصولات کشاورزی که زمین را به طور کامل پوشش می دهند مناسب است.
اگر چه آبیاری غرقابی هرگز به اندازه سایر انواع آبیاری کارآمد نخواهد بود ولی روش های مختلفی وجود دارد که می تواند برای بهبود کارایی آن استفاده کرد. این روش ها عبارتند از :
- شیب دار کردن زمین و استفاده از نیروی جاذبه برای انتقال آب در سطح زمین
- به جای آزاد کردن همه آب به یکباره ، آن را در فواصل مختلف آزاد کرده تا اجازه داده شود تا آب اضافی به خاک نفوذ کند و از ایجاد روان آب جلوگیری شود.
- بازیافت آب رواناب که از انتها و طرفین آبیاری خارج می شود.
آبیاری پله ای گیاهان
ایجاد باغ و درختکاری در دامنه کوهها و تپه ها در سطوح با اختلاف ارتفاع، امکانپذیر است. اختلاف سطح دوطبقه، بعضی اوقات به چندین متر می رسد. این نوع باغ ها را باغات پله ای یا درختکاری پله ای گویند.
جهت آبیاری این درختان اگر از سیستم آبیاری قطره ای استفاده نشود، بدین ترتیب عمل می شود که در وسط دو منطقه درختکاری از بالا به طرف پایین نهری احداث می گردد، به طوری که در تقاطع دو نهر کوچک جانبی، حوضچه هایی با دو یا سه دریچه ایجاد می کنند. آب در مسیر حرکت حوضچه ها را پر نموده و با باز کردن دریچه های جانبی، وارد نهرهای کوچک شده و در اختیار درختان قرار می گیرد به این روش آبیاری پله ای می گویند.
آبیاری کرتی گیاهان
یکی از روشهای معمول برای آبیاری گیاهان ، آبیاری به روش کرتی است. در این روش مزرعه به قطعات مختلف تقسیم شده و هر قطعه به طور جداگانه تسطیح می شوند. سپس دور تا دور هر قطعه با خاک مرزی ایجاد می گردد. پس از اینکه کرت آماده شد عملیات کاشت محصول و آبیاری در آن انجام خواهد شد.
بسیاری از محصولات کشاورزی مانند برنج ، پنبه ، یونجه و اکثر سبزیجات را می توان با این روش آبیاری کرد.
برای ورود آب در امتداد هر کرت یک کانال احداث می شود و با شکستن قسمتی از دیواره کرت آب مستقیما از کانال به کرت منتقل می شود. در زمین های با شیب زیاد از روش آبشاری استفاده می شود. بدین صورت که آب از کانال وارد اولین کرت شده سپس از کرتی به کرت دیگر منتقل می شود.
اندازه کرت ها به عواملی مانند نوع خاک ، مقدار جریان ، عمق آبیاری ، شیب زمین و شیوه زراعت بستگی دارد. بدین ترتیب که هر چه خاک سنگینتر و مقدار جریان آب بیشتر باشد کرت را بزرگتر در نظر می گیرند.
مزایا آبیاری کرتی گیاهان
- پایین بود هزینه اولیه
- عدم نیاز به تعمیر و نگهداری وسایل
- عدم نیاز به تکنولوژی و کارگر متخصص آبیاری
معایب
- نیاز به عملیات تسطیح زمین دارد که معمولا هزینه زیادی را می طلبد
- پشته های اطراف کرت عبور ماشین آلات کشاورزی را با مشکل مواجه می کنند
- مرزها و نهرها مقداری از زمین زراعی را اشغال می کند
روشهای آبیاری گیاهان : آبیاری قطره ای
در آبیاری قطره ای آب بوسیله پمپاژ و لوله های که دارای روزنه های هستند بطور دقیق و به آرامی در اختیار ریشه گیاه قرار می گیرد. برای تعیین مناسب ترین سیستم آبیاری قطره ای ، مطالعه دقیق همه عوامل مرتبط با کشت مانند خاک ، آب ، محصول ، توپوگرافی زمین و شرایط آب و هوایی مورد نیاز است.
به دلیل نحوه استفاده آب در سیستم قطره ای ، گاهی اوقات کاربردهای سنتی کود بی اثر است ، بنابراین در این روش آبیاری گیاهان ، اغلب کود مایع را با آب مخلوط می کنند.
بر خلاف آبیاری بارانی که در آن بیماری ها از طریق تماس آب با شاخ و برگ گیاه پخش می شود در آبیاری قطره ای این مشکل وجود ندارد. بعلاوه در این روش آبیاری میزان تبخیر آب بسیار کم است بنابراین باعث صرفه جویی در مصرف آب می شود. پس می توان با مصرف مقدار معینی آب محصول بیشتری را تولید کرد.
آبیاری قطره ای یکی از روشهای آبیاری گیاهان است که مناسب مناطق خشک و خاک های شنی می باشد. به علاوه این نوع از آبیاری می تواند موجب جلوگیری از ایجاد روان آب و نفوذ بیشتر آب در عمق خاک شود.
در باغاتی كه درختان چندین سال قبل از استفاده از سیستم آبیاری قطره ای، به روش دیگری آبیاری شده اند به دلیل رشد و خو گرفتن ریشه ها با روش آبیاری قبلی ، اگر به یکباره آبیاری قطر ه ای را بكار بریم، گیاه در سالهای اول دچار مشكل می شود. فقط در سال سوم یا چهارم به بعد است كه سیستم ریشه گیاهان، خود را با روش جدید هماهنگ خواهد كرد. بنابراین لازم است همزمان با احداث سیستم آبیاری قطر ه ای، آبیاری قبلی نیز ادامه پیدا کند و به مرور زمان استفاده آبیاری قبلی کم شود.
آبیاری قطره ای به دو گونه انجام می شود 1. آبیاری سطحی 2. آبیاری زیر سطحی
مزایا آبیاری قطره ای گیاهان
- میزان مصرف کود در این نوع آبیاری در مقایسه با سایر روشهای آبیاری گیاهان کمتر است.
- اگر به درستی مدیریت شود ، راندمان آب در این نوع آبیاری بالا است.
- در این نوع آبیاری مسطح کردن و تراز کردن سطح زمین ضروری نیست.
- از آب غیر قابل بازیافت مانند آب فاضلاب می توان با اطمینان استفاده کرد.
- میزان رطوبت در اختیار ریشه گیاه را می توان مدیریت کرد.
- نوع خاک نقش کمتری در آبیاری ایفا می کند.
- فرسایش خاک در آبیاری قطره ای کم است.
- رشد علفهای هرز کاهش چشمگیری می یابد.
- توزیع آب بسیار یکنواخت است و با خروجی هر نازل کنترل می شود.
- شاخ و برگ گیاه خشک می ماند و خطر بیماری را کاهش می دهد.
- هزینه انرژی در آن نسبت به سایر روشهای آبیاری گیاهان کمتر است.
معایب
- هزینه اولیه می تواند بیش از سیستم های دیگر مانند روش غرقابی باشد.
- نور خورشید می تواند بر لوله هایی که برای آبیاری قطره استفاده می شود، تأثیر بگذارد و طول عمر آنها را کوتاه کند.
- خطرات تخریب پلاستیک در خاک و تاثیرات سو آن بر روی محصولات کشاورزی وجود دارد.
- اگر آب به درستی فیلتر نشده باشد و تجهیزات به درستی نگهداری نشوند، می تواند منجر به گرفتگی لوله ها و تجهیزات شود.
- در آبیاری زیرسطحی ، کشاورز نمی تواند آب مورد استفاده را ببیند. این ممکن است منجر به استفاده زیاد از آب شود، این امر مخصوصاً برای افرادی که تجربه کمی در آبیاری قطره ای دارند ممکن است مشکل ساز شود.
- آبیاری قطره ای یکی از روشهای آبیاری گیاهان که در آن هزینه اضافی نگهداری و پاکسازی تجهیزات وجود دارد.
- اگر در خاکهای سبک از آبیاری زیر سطحی استفاده شود آب نمی تواند سطح خاک را برای جوانه زنی مرطوب کند.
- چون در این روش آبیاری آبشویی خاک وجود ندارد ممکن تجمع نمک در ناحیه ریشه با آبیاری افزایش پیدا کند.
- لوله های ممکن است بوسیله جوندگان آسیب ببینند که در این صورت نیاز به تعویض لوله دارد این امر موجب افزایش هزینه می شود.
- سیستم های آبیاری قطره ای برخلاف آبیاری بارانی برای مراقبت از گیاه در مقابل خطرات یخبندان قابل استفاده نیستند.
آبیاری بابلر از مدرنترین روشهای آبیاری گیاهان
یکی از روشهای آبیاری گیاهان که امروزه در حال گسترش است استفاده از روش آبیاری بابلر است. این روش در حقیقت نوعی آبیاری سطحی است که آب به وسیله لوله های پلی اتیلن به پای درخت انتقال یافته و به وسیله یک فواره پلاستیکی ( بابلر ) آب به داخل کرت، حوضچه و یا تشتک منتقل می شود. در این روش بهتر است که زیر هر درخت تشتکی به قطر یک متر و حداکثر به قطر تاج درختان ایجاد و داخل آن آبیاری شود.
این نوع آبیاری برای اکثر باغات میوه مناسب است. از این روش آبیاری در بسیاری از باغات پسته ، مرکبات و نخلستان ها استفاده می شود.
مزایا
- راندمان بالا 75 درصدی در آبیاری غرقابی موضعی
- صرفه جویی در مصرف آب نسبت به آبیاری سطحی
- آبیاری در مناطقی که کیفیت آب پایین دارند
- به دلیل قرار گرفتن لوله ها در خاک مشکلی در عملیات زراعی ایجاد نمی شود.
- کار کردن با آن آسان است و هر کارگر یا کشاورزی به راحتی می تواند با آن کار کند.
- تنظیم راحت سر شیرها برای کنترل میزان آب خروجی
- گرفتگی لوله ها در بابلر نسبت به آبیاری قطره ای کم است و وسایل براحتی باز شده و قابل شستشو هستند.
- آبدهی بالا در زمان کمتر
معایب
- هزینه اولیه در این روش بالا است.
- عملکرد و راندمان سیستم آبیاری بابلر در شرایطی که فشار آب کم باشد کاهش می یابد.
- مصرف زیاد آب در خاک های سبک شنی که نفوذ پذیری آب در آنها بالا است.
آبیاری بارانی یکی از پربازده ترین روشهای آبیاری گیاهان
وقتی شاهد بارندگی هستید ، دیده اید که چگونه قطرات آب به طور مساوی بین همه گیاهانی که در یک زمین کاشته شده اند ، توزیع می شود. آبیاری بارانی یک روش تأمین آب شبیه باران برای محصولات زراعی است. آب از طریق لوله ها با پمپاژ توزیع شده سپس در هوا پاشیده می شود و کل سطح خاک را آبیاری می کند. آبیاری بارانی یکی از کارآمدترین روشهای آبیاری گیاهان است.
اگرچه آبیاری بارانی برای انواع خاک مناسب هستند اما این نوع آبیاری برای خاکهای شنی که سرعت نفوذ آب در آن بالا است بسیار مناسب هستند. آبیاری بارانی برای خاک های شور و خاک های که به راحتی پوسته پوسته می شوند چندان مناسب نیست.
مزایا
- مناسب برای انواع خاک
- صرفه جویی در مصرف آب
- تنظیم مقدار آبیاری متناسب با نیازهای گیاه
- امکان اضافه کردن کود یا سموم دفع آفات به آب
- امکان آبیاری برای اهداف دیگر مانند محافظت از یخ زدگی گیاهان
معایب آبیاری بارانی گیاهان
- سرمایه گذاری نسبتاً زیاد اولیه برای تجهیزات و لوله ها
- هزینه بالا برای تامین انرژی پمپاژ
- حساسیت به وزش باد
- تبخیر زیاد آب هنگام آبیاری
- خیس شدن اجتناب ناپذیر شاخ و برگ گیاهان در زمان آبیاری که منجر به افزایش حساسیت گیاه به بیماری ها می شود
- آشغال و رسوبات براحتی می توانند باعث گرفتگی لوله ها و تجهیزات شوند
