آنچه در مورد کاشت و برداشت سیر باید بدانید

سير اولين بار در آسيا مركزی نزديک مغولستان يا افغانستان كشت و سپس توسط مهاجرين اوليه به شرق اروپا و شرق آسيا منتقل شده است. در گذشته کاشت سیر در ایران رونق داشته و ایران يکی از صادر كنندگان سير به كشورهای اروپايی بوده كه متاسفانه به علت بی توجهی به اين محصول امروز ساير كشورهای جهان مانند چين ، كره ، اسپانيا ، مصر، تايلند ، آرژانتين و آمريكا با عملكرد و توليد بالای اين محصول و ارائه به موقع به بازار جزء صادر كنندگان اصلی اين گياه در آمده اند.

در مقاله های قبل در مورد کاشت تعدادی از گیاهان دارویی از جمله  زیره ، اسطوخودوس ، آویشن ، فلفل سیاه و … آشنا شدیم در این مقاله با نحوه کاشت گیاه سیر آشنا می شویم.

کاشت سیر در شرایط آب و هوای مختلف و انواع خاکها امکانپذیر است. سير از گياهان علفی است و در بين گياهان پيازی از لحاظ میزان توليد جهانی پس از پياز خوراكی قرار دارد كه به آسانی انبار می شود و مصارف غذايی و دارويی دارد.

اگر چه كاشت سير آسان به نظر می رسد اما سير كاران در اغلب موارد سير های درشتی توليد نمی كنند كه در اين مقاله نكاتی در مورد بهبود توليد این محصول ارائه خواهد شد. بايد توجه داشت كه كاشت علمی سير باعث افزايش عملكرد كمی و كيفی آن خواهد شد بنابراين افراد علاقمند به توليد سير و کشاورزان با مطالعه این مقاله با كشت سير بيشتر آشنا می شوند.

مناطق عمده کاشت سیر

در نقاط مختلفی از ايران مانند استان های خراسان ، همدان ، سمنان ، مازندران ، خوزستان ، هرمزگان ، مركزی و ساير نقاط كشاورزان به كاشت سیر مبادرت می ورزند اما سيرهای محلی اهواز ، مازندران ، همدان و مشهد از معروفيت بيشتری برخوردارند.

گیاهشناسی سیر

گياه سير از پياز بزرگتر و 60 تا 120 سانتی متر ارتفاع دارد و در بخش فوقانی دارای گل های ارغوانی – سفيد است. ريشه يا سير مركب حدود 180 گرم وزن دارد و از 4 تا 15 سيرچه (حبه سير) تشكيل شده است. هر سيرچه در يك پوسته كاغذی كه از دو برگ تشكيل شده پيچيده است و حدود 3 گرم وزن دارد. پوسته هايی مشابه ، سيرچه ها را در بر می گيرند. سيرچه ها در حقيقت برگ های ضخيم شده تغيير شكل يافته ای هستند.

ساقه گل دهنده سير همانند ساقه گل دهنده پياز توپر است. توليد پياز چه ها دو سال طول می كشد چون چرخه كامل زندگی آن دو ساله است. در اواسط تابستان هر پيازچه گياه كوچكی به ارتفاع 30 سانتی متر يا كمتر را توليد می كند كه شبيه به گندم يا چاودار جوان است و تنها چهار برگ دارد و دارای پيازی كوچك و گرد شبيه به پياز خوراكی می باشد.

در کاشت گیاه سیر باید به این نکته توجه کرد چون سير ، بذر بارور توليد نمی كند ، ديگر گرده افشانی که موجب تبادل ژنتیکی می شود براي ايجاد ارقام جديد غير ممكن است. جهش تنها راهی است كه باعث ايجاد ارقام جديد شده است.

آب و هوای مناسب کاشت سیر

مطلوب ترين آب و هوا براي کاشت سیر شامل زمستاني نسبتا سرد و باران مناسب و روزهای تابستانی گرم و آفتابی با شبهای خنک می باشد. دمای مناسب رشد سیر بین ۹ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد است. سیر گیاهی روز بلند می‌باشد که برای تکثیر یعنی تشکیل غده به حدود 15 – 12 ساعت تابش نور خورشید نیاز دارد. زمان مناسب کاشت سیر فصل پاییز و زمستان و فصل رشد آن بهار و تابستان که داری روزهای بلند است می باشد.

خاک مناسب کاشت سیر

زمين مناسب برای كاشت سير بايد به اندازه کافی نور خورشيد را دریافت کند. تقریبا می توان در هر خاکی سیر کاشت ولی خاک غنی و حاصلخیز با زهكشی خوب و داراي بافت سبك ( لومي شنی ) مناسب کاشت آن است. خاکی که در آن سیر کشت می شود باید دارای PH بين 5/7 تا 6 و ميزان زيادی ماده آلی بوده و با انواع كودها ، غنی شده باشد.

آماده سازی زمین جهت کاشت سیر

آماده سازي زمين برای کاشت سیر بايد يك سال زودتر شروع شود. برای آماده سازی زمین ابتدا با استفاده از گاو آهن قلمی يك خيشه تا عمق حدود 50 سانتی متر زمین را شخم می زنند. این کار برای نرم كردن خاك و تهويه بهتر آن انجام می شود. خاک زمین را می توان با دادن كود كمپوست ، كود دامی و كود سبز اصلاح كرد. كود دامی مورد استفاده بايد به طور کامل پوسيده شود.

زمان کاشت سیر

سير نسبت به سرمای زمستانه مقاومت دارد و می توان آن را در فصل زمستان نیز كشت کرد. عملكرد سيرهايی كه در بهار كشت می شوند به حدود دو سوم سير كشت شده در پائيز می رسد و سطح برگ آنها حدود نصف گياهان پائيزه است.

كاشت بهاره سیر بهتر است در اوایل تا اواسط بهار انجام شود تا به خوبی از انرژی خورشيدی اواسط تابستان استفاده نمايد. كاشت زود هنگام سیر در پائيز باعث افزايش عملكرد آن می شود این در حالی است که كاشت دير هنگام در پائيز به ريشه ها فرصت كافی برای رشد نمی دهد.

انتخاب پياز برای كاشت

هر ساله سير كاران بايد بخشي از سير توليدی خود را برای كاشت در سال آينده نگهداری كنند. درحالي كه بعضي از كشاورزان بزرگترين پيازها را برای کاشت در آینده انتخاب می كنند. كشاورزان با تجربه معمولا پیازهای کوچک تا متوسط را نگه داشته زیرا براساس تجربه می دانند که پيازهای بزرگ بذر ضعيفی دارند.

كاشت سيرچه های بزرگ ضرورتا بيشترين عملكرد را توليد نمی كند. کاشت سیر با اندازه متوسط بيشترين عملكرد اقتصادی را دارند.

روش کاشت سیر

عمق كاشت سيرچه ها بايد 2/5 تا 5 سانتيمتر ( از سطح خاك تا نوك سيرچه ) باشد. باید فاصله آنها از یکدیگر 7 تا 15 سانتيمتر و فاصله رديفها از يكديگر 20 تا 40 سانتيمتر باشد. هر چه منطقه كاشت سردتر باشد عمق كاشت سیر نيز بايد بيشتر شود.

سيرچه ها را بايد به طور قائم كه قاعده آنها در پايين باشد در خاک قرار داد. سيرچه ها باید با فشار در ته حفره قرار داده شوند و خاك اطراف و روی آنها نيز تحت فشار قرار گيرد تا هوايی در اطراف سيرچه ها نماند.

تراكم كاشت سیرها زمانی بيشتر در نظر گرفته می شود كه خاك خيلی حاصلخيز باشد. فاصله بيشتر بين رديفها باعث كنترل آسانتر علفهای هرز و نفوذ بيشتر نور خورشيد می شود. كاشت نزديك به هم سیرچه ها باعث کاهش اندازه سیرها می شود بنابراين ممکن است عملكرد و بازدهی را كم کند.

از سيرچه های ناسالم و صدمه ديده نبايد برای كاشت سیر استفاده كرد چون ممكن است حامل بيماری هايی مانند پوسيدگي سفيد ، پوسيدگی قاعده و نماتدها باشد.

کوددهی

سیر برای رشد مناسب به خاک حاصلخیز و سبک نیاز دارد. بنابراین کوددهی باعث بهبود عملکرد گیاه شده و میزان تولید سیر را افزایش می دهد. کود مورد نیاز برای یک هکتار کشت سیر به شرح زیر می باشد :

• کود نیتروژن ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم
• کود فسفر ۱۲۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم
• کود پتاسیم ۱۰۰ کیلوگرم
• افزودن کودهای گیاهی یا کود کمپوست به منظور بهبود عملکرد

آبیاری

سير، به خشكی حساس است و رطوبت مناسب خاک برای رشد آن ضروری است. تنش خشکی رشد اوليه پيازها را تحت تأثير قرار داده و باعث می شود سيرچه ها كوچكتر شده و در زمان برداشت پيازهاي كوچك توليد کند.

نوع خاک می تواند در تعيين فواصل آبياری و ميزان آب مصرفی کاشت سیر مؤثر باشد. به طوری كه در خاكهايی با بافت سبكتر دور آبياری كوتاهتر و ميزان آب مصرفی در هر دوره كمتر می باشد. در خاكهای با بافت سنگين تر می توان دور آبياری را افزايش داد. گفتنی است كاهش دور آبياری در خاكهای سنگين موجب افزايش رطوبت خاك شده و ميتواند باعث گسترش بيماريهای قارچی شود.

گل آفتابگردان زودتر از ديگر گياهان در شرايط تنش آب پژمرده می شود. می توان‌ آن را به عنوان شاخص زمان آبياري در اطراف مزارع سير كشت كرد. آخرين آبياری را حدود سه هفته تا يك ماه قبل از برداشت و يا زمانی كه برگها زرد می شوند و بخش هاي فوقانی خشک شده و شروع به ريزش می كنند بايد قطع كرد.

آفات و بیماری های سیر

زرد شدن برگهای گياه سير در ابتدای بهار اگر مربوط به مرگ زمستانه ، تنش آب و مصرف كود نباشد مربوط به بيماری است و بايد از سطح مزرعه حذف شوند. بيماريهای اصلی سير شامل پوسيدگی فوزاريومی قاعده ، كپک پنی سيليوم و ويروسها می باشد.

• فوزاريوم قارچی خاكزی است كه در خاک گرم و مرطوب رشد می كند و باعث از بين رفتن ريشه های سير می شود. اولين علائم این بیماری زرد شدن نوک ساقه ها و مرگ آنها در بهار است.
• پنی سيليوم در طی انبارداری مشكل آفرين است. زمانی كه كپک سبز آبی در قاعده پياز بويژه در سيرچه های صدمه ديده ظاهر می شود.
• علائم ويروسها شامل موزائيكی شدن ، خط خط شدن ، نقطه نقطه شدن و موجی شدن برگها و پيچيدگی آنها می باشد. اگر يك سيرچه داراي نقاط قهوه ای رنگ باشد احتمالاً آلودگی ويروسی به تمام سيرچه های پياز گسترش پيدا كرده است. كاهش رشد، كمبود رطوبت و عدم حاصلخيزي خاك باعث می گردد كه ويروسها صدمه بيشتری به گياه سير وارد كنند.

در مقايسه با ديگر گياهان زراعی سير آفات كمی دارد و به عنوان عاملی برای محافظت گياهان زراعی شناخته می شود. از آفات سیر می توان مگس پياز ، تريپس و كرمهای مفتولی را نام برد. نماتد نيز به گیاه سیر حمله کرده و باعث خسارت می شوند.

برای محافظت گیاه سیر از بیماریها و آفات باید به چند نکته دقت کرد :

1. سيرچه های آلوده و ناسالم را نبايد برای کاشت سیر استفاده كرد چون باعث گسترش آلودگی در مزرعه خواهند شد.
2. كاشت زود هنگام سیر در پاييز شرايط را برای پوسیدگی سيرچه ها فراهم می كند.
3. بيماريهايی كه بر ساير آليوم ها خسارت وارد می كنند بر سير نيز اثر می گذارند بنابراين هرگز نبايد سير را بعد از پياز كشت كرد.
4. سیر را باید همیشه در یک تناوب سه ساله با گیاهی با رشد مناسب مانند گندم سیاه کشت کرد تا با قارچ های خاکزی مقابله کرد.
5. کاشت گیاهی مانند همیشه بهار درکنار گیاه سیر بسیاری از آفات را از آن دور می کند.

برداشت سیر

پس از عملیات کاشت سیر و رشد آنها نوبت به برداشت می شود. برداشت عملياتی است كه بيشترين هزينه كارگری را در بر دارد. تصميم گيری برای زمان برداشت بسيار مهم است. پيازهايی كه خيلی زود برداشت شوند كوچک خواهند بود و در طی عمل آوری چروک خورده و به خوبی انبار نخواهند شد. پيازهایی كه خيلی دير برداشت شوند در معرض كپک قرار گرفته و پوشش های حفاظتی خود را از دست می دهند.

هوای تابستانی گرم و خشک باعث زودتر رسيدن محصول شده در حالی كه آب و هوای بارانی برداشت را به تأخير می اندازد. برداشت معمولاٌ اواخر تيرماه انجام می شود. برداشت سير زمانی است 50 تا 75 درصد از برگها زرد شوند.

برای فروش سير به صورت تازه ، برداشت كمی زودتر یعنی زمانی که برگها سبز هستند بايد انجام شود تا كيفيت سیرها بهتر باشد.

روشهای برای افزایش تولید سیر

اساس زراعت ارگانيك سير شامل دادن كود طبیعی ( كمپوست یا دامی ) ، مالچ پاشی (خاک پوش) و كنترل علفهای هرز و آفات با روش هاي طبيعی مانند تناوب ، وجين دستی و خاك ورزی ، به جاي كاربرد آفت كش ها می باشد.

سير توليدی در هر مزرعه بايد 8 تا 12 برابر سير استفاده شده برای كاشت باشد. دلايل عملكرد پايين بعضی از كشاورزان در کاشت سیر عبارتند از :

• استفاده از سيرچه هاي بذری نامناسب
• كشت بهاره به جاي كشت پاييزه
• كمبود آب
• كاشت در زميني كه به خوبی آماده نشده است

طول دوره رشد سير از مرحله كاشت تا رسيدگي بين 100 تا 120 روز می باشد.

رشد مطلوب ريشه ، رشد برگ ها بعد از سبز شدن و خروج ساقه گل دهنده در دمای 15 تا 25 درجه سانتی گراد رخ مي دهد ، اما رشد ريشه در دمای كمتر از 3 درجه سانتی گراد ادامه دارد. خاک پوش زمستانه را تا اندازه ای می توان كنار زد تا باعث گرم شدن خاك و علف های هرز سبز شده در خاك پوش كنترل شوند .

خاك پوش تابستانه محصول را سرد می كند ، خاك را مرطوب نگه داشته و باعث كاهش رشد علف هاي هرز می شود. برگ ها را می توان در مسيرها  به عنوان خاک پوش استفاده كرد. خاك اره و كود دامی مالچ های ضعيفی هستند. خاك اره نيتروژن را محبوس و رطوبت را حفظ و بافت گياهی نزديك زمين را خيلی مرطوب نگه دارد. خاك اره زمانی كه با شخم زير خاك برود حدود دو سال طول مي كشد تا كاملا بپوسد. کود دامی نيز آب را نگه داشته و می تواند باعث ايجاد كپك شود.

سير با علف هاي هرز نمی تواند رقابت كند و براي كنترل علف هاي هرز وجين دستی ، كولتيواتور يا سم پاشی لازم است. روش های ارگانيك كنترل علف هاي هرز مناسب کاشت سير مي باشد. استفاده از كولتيوار بعد از سبز شدن و قبل از توسعه ريشه ها مناسب است. در خاک ها بكر خاك ورزی قبل از كاشت برای كنترل علف های هرز  نزديك رديف های يكساله لازم است.

بلوغ ساقه هاي گل دهنده باعث كاهش عملكرد پياز می شود. حذف زود هنگام ساقه های گل دهنده باعث افزايش عملكرد و رشد پيازها مي شود. قطع كردن اين ساقه ها باعث جريان انرژی به ريشه و سيرچه ها می شود .

عمل آوری و انبار کردن

بين برداشت و فروش يا مصرف سير عمليات متعددی بايد صورت گيرد. قبل از انبار كردن نياز است يک تا دو هفته عمل آوری (خشک كردن به منظور جلوگيری از كپک زدن) در فضايی با تهويه مناسب و محافظت شده از نور خورشيد انجام شود. عمل آوری زمانی سخت تر است كه گياه زودتر از موعد برداشت شود.

گياهان برداشت شده را می توان در ظروف سربسته سبزيجات عمل آوری نمود يا در انبار بصورت دسته آويزان كرد تا در هوا خشک شوند. عمل آوری مقدماتی يا خشک شدن پيازها اگر بصورت انبوه در فضای آزاد انجام شود بايد برای محافظت سيرها از نور خورشيد سايه بان ایجاد شود.

سريع خشک كردن پيازها ممكن است باعث خرد شدن سيرها شود. شستن پيازها زمانی لازم است كه کاشت سیر در خاک رس انجام شده باشند. سپس پيازها را بايد در محلی با تهويه مناسب ، خنك و تاريک انبار كرد.

اگر سير برداشت شده جنبه خوراکی داشته باشد بايد در دمای صفر تا دو درجه سانتيگراد با 60 تا 70 درصد رطوبت  انبار شود. اگر سير در محلی خنک و با تهويه مناسب نگهداری شوند شش ماه تا يكسال حفظ خواهد شد. سير برداشت شده را بايد دور از ديگر سبزيجات انبار كرد چون بوی سير به آسانی منتقل می شود.

سيرچه های بذری را بايد در بالاتر از 10 درجه سانتيگراد و رطوبت نسبی 70 – 65 درصد انبار كرد و نبايد يخ زده شوند. چون سير بين 5 تا 10 درجه سانتيگراد به سهولت سبز می شود از نگهداری آنها در اين دامنه دمایی بايد اجتناب كرد.